K berdimuratova

Gipoteza. Problemamn’ izertleniliwigipotezamn’ (grekso’zi,«tiykar»,«boljaw» degendi an’latadi) qoyihwman baslanadi. Gipoteza degenimiz izertlenilip atirg’an qubihslardin’ nizamliqlann ha’m scbeplerin aniqlaw maqsetinde alg’a su’rilgen tiykarh boljawdi an’latadi.Ilimiy biliwdin’ formasi sipatinda gipoteza en’ birinshi ret tiykarlang’an boljaw bolip tabiladi ha’m bul om ha’r qiyli tiykarlanbag’an shamalardan panqlap ko’rsetedi. Gipoteza faktlcrge su’yenedi, o’zin alg’a su’rgen teoriyanin’ nizamlari menen kclisedi. Gipotezanin’ sipatlamalarina onin’ printsipialhq tekseriwshiligi ha’m maksimalliq a’piwayihg’i jatadi. Maksimalliq a’piwayihq dep berilgen bir boljawdan barliq belgili faktlerdi tu’sindiriw uqiphhg’ina aytamiz.
Gipoteza u’sh’ du’ziw (jiynaw, analiz, faktlerdi uliwmalastiriw, olardi tu’sindiriw ushin boljawlardi alg’a su’riw), tekseriw (gipotezadan kelip shig’atug’in na’tiyjelerdi deduktivlikkeltirip shig’ariw ha’m na’tiyjelerdi faktler menen salistinw), da’lillew (aling’an juwmaqlardi a’meliy tekseriw) basqishlarin basip o’tediAlg’a su’rilgen gipoteza da’lillcnedi yamasa biykarg’a shig’anladi. Da’lillengen gipoteza ilimiy tcoriyag’a aylanadi. Misali ushin, atomnin’ planetarhq modeli haqqindag’i Rezcrford gipotezasi, bo’lekshelerdin’ tolqinliq qa’siyetleri haqqindag’i Lui de Broyl gipotezasi h.t.b. ilimiy teoriyalarg’a aylandi.
Teoriya (grek tilinen alimp, tikkeley awdarmasi «qarap shig’iw», «izertlew» degendi an’latadi) ken’ ma’nide bilimlerdi toplawg’a, teoriyaliq biliwge bag’darlang’an ruwxiy iskerliktin’ og’ada rawajlang’an tu’rin an’latadi. Usi ma’nide teoriyaliq iskerlik a’meliy iskerlik penen salistiriladi. Bilimnin’ sho’lkemlesiwi teoriyanin’ en’ a’hmiyetli funktsiyasi bolip tabiladi. 01 berilgen predmetlik oblast haqqindag’i bo’linip shiqqan bilimlerdin’ sistemalasiw za’ru’rliginen kelip shig’adi.Biraq ta teoriyanin’ tiykarg’i funktsiyalan retinde o’z ara biri biri menen tig’iz baylamsqan tu’sindiriw ha’m aldin boljaw alip qaraladi. Obekttin’ bu’gingi ku’ndegi jag’daym duns tu’sindiriw, omn’ keleshegin boljay otirip ilimiy teoriya adamlarg’a a’melde xizmet etedi, olardin’ iskerligindegi bag’darlaw qurahna aylanadi. ilimiy teoriya bilimlerdin’ quramali sistemasin beredi ha’m omn’ komponentleri retinde da’slepki empirikahq baza (uhwmalastinlg’an ha’m sistemalastirilg’an faktler), teoriyaliq tiykar (ilimnin’ kategoriyahq apparati, omn’ nizamlari, aksiomalari, postulatlan), juwmaqlardin’ ha’m da’lillerdin’ dunshg’in ta’miyinlewshi logikaliq usillar, teoriyanin’ tiykarg’i mazmum (teoriyanin’ tiykarlan, argumentatsiyanm’ juwmaqlan ha’m sistemasi) alip qaraladi. Bui ko’rsetilgen komponentler ilimiy teoriyanin’ ha’r qiyli tu’rlerinde birdey roldi atqarmaydi. Bir tu’rlerinde empirikahq faktler u’stemlik su’rse, basqalannda abstraktsiyalar u’stcm su’redi. Olar teoriyam amqlawshi tillik usillari arqali da bir birinen panqlanadi. Su’wretlew yamasa empirikahq teoriyalar konkret faktlerdi izertleydi, olardi su’wretleydi ha’m sistemalastiradi. Olar ko’pshilik jag’dayda berilgen faktlerdi qubihslar da’rejesinde, olardin’ tiykanna kirmey tu’sindiriw menen sheklenedi. Bunday teoriyalar ta’jiriybeli ilimlerdin’ rawajlamwinm’ en’ da’slepki basqishlan (Jan’a zaman, Oyaniw da’wiri) ushin xarakterli. ilimiy bilimlerdin’ ha’zirgi da’rejesinde bunday teoriyalarg’a tiykannan empirikahq metodlardi ha’m ta’biyiy tildin’ usillarm qollanatug’in teoriyalar kiredi.
Deduktivlik teoriyalar aksiomatikahq metodtin’ ja’rdeminde du’ziledi, yag’niy da’lillewsiz qabillanatug’in berilgen jag’daylardan na’tiyjenin’ logikaliq qag’iydalan menen sa’ykeslikte keltirilip shig’anladi ha’m olar aksiomalar menen birlikte teoriyanin’ mazmunin beredi. Misali, Evklid geometriyasi usilay qurilg’an. Bul teoriyalarda biliwdin’ teoriyaliq metodlan ha’m teoriyaliq baza u’stem su’redi. Olar jasalma, formallasqan sistemalarda du’zilcdi. Olarg'a matematikaliq teoriyalar, simvolikaliq logika, strukturaliq lingvistika h.t.b. kiredi. Quramali rawajlaniwshi obektlerdin' teoriyalann jaratiw ushin effektivlik metod retinde abstraktlikten konkretlilikke o’tiw metodi ahp qaraladi. Barliq izcrtlew protsesin qisqartilg’an tu’rde qayta tikley otirip, o’tiw metodi ilimiy abstraktsiyalarda sa’wlelengen onin’ barliq ta’replerin sintezleydi (biriktiredi) ha’m obekt ko’p tu’rliliktin’ birligi sipatinda toliq ha’m konkret ko’rsetiledi. Solay etip,ilimiy teoriyag’a qoyilatug’in talaplar to’mendegilerdi an’latadi:

• 
  o’zinin' obektine adekvathlig’i;
  
• 
  berilgen predmetlik tarawdin’ maksimum da’rejesinde su’wretleniw mu’mkinshiliginin’ tohqhg’i;
  
• 
  ishki qarsihqsizhg’i;
  
• 
  faktlerdi su’wretlew ha’m tu’sindiriw ushm alg’a su’rilgen, tekserilgen ha’m belgili faktler menen kelisiliwi, ilimnin’ belgili nizamlari menen faktlerdin’ kelisiliwi;
  
• 
  onin’ barliq jag’daylarmin’ ha’m juwmaqlarmin’ baylamsi, olardin’ logikahq jaqtan da’lilleniwi;
  
• 
  printsi pialliq tekseriwshiligi;
  
• 
  teoriyanin’ a’piwayihhg’i, yag’niy barliq belgili faktlerdi bir da’slepki boljamadan tu’sindiriw uqiphhg’i.
  

Teoriya o’zgermey qalmaydi. ilimiy teoriyanin’ rawajlaniwi jan’a problema- lardi qoyadi, olardin’ izertleniliwi mzamlardin’ ashihwina ahp keledi, qubilis­lardin’ tiykanna kiriwge ja’rdem beredi, ahng’an na’tiyjelerdi uhwmalastinwg’a ha’m tu’sindiriwge, sonm’ na’tiyjesinde teoriyalardin’ rawajlaniwina ha’m almasiwina ahp keledi. Biraqta jan’a teoriyanin’ payda boliwi onin’ bunng’i teoriya menen baylanismin’ u’ziliwin an’latpaydi, olardin’ arasindag’i tig’iz baylams ha’mme waqitta saqlanadi. ilimnin’ tariyxinin’ da’lillewine qarag’anda go’ne teoriyadag’i obektiv shm bilim om almastirg’an jan’a teoriyag’a da kiredi.Galiley ha’m Nyuton ta’repinen islenip shig’ilg’an klassikaliq mexanika Eynshteynnin’ relyativistlik teoriyasi menen sizip taslanbaydi, al onin’ dara jag’dayi bolip qala beredi. Ptolemey teoriyasin biykarlag’an Koperniktin’ geliotsentrlik teoriyasi ondag’i planetalardin’ ha’m quyashtin’ ha’rekette boliw idcyasin llaqtirip taslamaydi, ha’zirgi zamannin’ huqiqiy teoriyalan o’tkendegi huqiqiy teoriyalardi tohg’i menen biykarlamaydi. Usig’an tiykarlang’an halda miyrashq ilimiy bilimnin’ progressinin’ bo’linbeytug’m sha’rti dep aytsaqta boladi.
Ta’kirarlaw ushin sorawlar:

1. 
   ilimiy biliwdin’ biliwden ayirmashihg’i nede?
   
2. 
   Filosofiya biliwdin’ qanday metodlarin islep shig’adi?
   

Shmig iwlar ha’m diskussiva ushin ma’selel^^r'

1. 
   Qa legcn ilim o’zinin’ biliw usillanna iye’ ta’biyiy iliin^,erde—ha’r qiyli priborlar, kibcmetik ha’m matematiklerde - esaplawshi u’skenel^6r’ sotsiologlarda anketa, statistikahq mag’hwmatlar bar. Filosoflarda biliwd'¹¹’ analogiyahq ^US 'anjoq, sol sebepli filosofiya ilim emes. Berilgen pikirlewde#' ^a'teni tabin’.