K berdimuratova

Metafizika (grek so’zi bolip, «fizikadan keyingi» degendi an’latadi) b.e.sh. I a’sirde Aristoteldin’ bolmistin’ uliwma ma’seleleri sa’wlelengen miynetlerin belgilew ushin qollamladi. Aristoteldin’ o’zi bolsa bul ta’liymatti «birinshi filosofiya» dep ataydi. Antikahq da’wirden baslap, ayirim jag’daylarda bu’gingi ku’nde de metafizika termini filosofiyamn’ sinonimi retinde qollamladi ha’m qollamlmaqta.
Ta’biyatti izertlew metodi sipatinda metafizika Jan’a zaman iliminde qa’liplesedi. Ol ta’biyatti quram (sostav) bo’leklerge bo’lip, olardin’ ha’r birin dara jag’dayda, olardi o’zgcrissiz ha’m rawajlamwsiz u’yreniwdi an’latti. Ta’biyatti izertlewge bunday qatnas tariyxiy utisqa iye boldi, sebebi na’rselerdi olardin’ o’z ara baylamsta qarahwman aldin, o’zlerin biliwimiz kerek boldi. Metafizikag’a baylanisli Jan’a zaman ta’biyattamw ilimlcri belgili da’rejede tabislarg’a eristi. Bug’an qosimsha metafizika uliwma filosofiyaliq kontseptsiya ha’m biliwdin’ universal metodi sipatinda alip qaraldi. Du’nyanin’ statikaliq ko’rinisi qa’liplesti. Ol boyinsha bolmis ha’m omn’ ko’p tu’rli formalan turaqli, o’zgermeytug’in halda berildi. Ken’islik ha’m waqit, misali, materiyadan ha’m bir birinen g’a’rezsiz jasaytug’m o’z betinshe substantsiyalar, denelcrdin’ o’mir su’riwinin’ sirtqi jag’daylan retinde tu’sindirildi.
Du’nya haqqinda bilimnin’ rawajlamwi, ta’biyattaniw ilimlerindegi ashiliwlar du’nyag’a metafizikahq ko’zqarastin’ sheklengenligin ko’rsetti. Metafizika ko’plegen ilimpazlar, filosoflar ta’repinen a’shkaralamp baslanadi. XIX a’sirdin’ ekinshi yanminda go’ne, klassikahq metafizika o’zinin’ jan’a formasina— neometafizikag’a ornin beredi, ol rawajlamwdi biykarlamaydi, om sapali o’zgerislerge alip kelmeytug’in taza tu’rindegi sanli evolyutsiyaliq o’zgerisler yaki evolyutsiyaliq protsesler menen tayarlanbaytug’m tek g’ana sapali, sekirmeli o’zgerisler yaki aylams (krugovorot) retinde alip qaraydi. Olar rawajlaniwdin’ bir formasin absolyutlestiriw, al basqalarm esapqa almaw arqali ta’biyattag’i ha’m ja’miyettegi ko’plegen qubilis ha’m protseslerdi tu’sindiriw uqiplihg’ina
iye bolmadi, bir ta’replilik penen sheklendi. Filosofiyada rawajlaniwdin’ dialektikahq kontseptsiyasi qa’liplese baslaydi ha’m du’nyanm' dinamikahq ko’rinisi tu’sindiriledi.