K berdimuratova

Sanamn’tiykarg’i derekleri. Sanamn’ derckleri retinde to’mendegi faktorlar alip qaraladi’

• 
  birinshiden, sirtqi, predmetlik du’nya, yag’niy ta’biyiy, sotsialliq, ruwxiy qubihslar sanada konkret-seziwlik, tu’sinikler obrazlari tu’rinde sa’wlelenedi;
  
• 
  ekinshiden, sotsioma’deniy ortaliq, uliwma tu’sinikler, etikahq, estetikaliq, huqiqiy normalar, ja’miyet ta’repinen toplang’an bilimler h.t.b. Bul jerde individtin’ du’nyag’a ja’miyettin’ ko’zi menen qaraw uqiplilig’i alip qaraladi;
  
• 
  u’shinshiden, individtin’ ruwxiy du’nyasi, onin’ o’mir ta’jiriybesi h.t.b., yag’niy adamnin’ o’zinin’ ruwxiy realhg’i diqqatqa alinadi;
  
• 
  to’rtinshiden, miy ko’plegen neyronlardan quralg’an makrostrukturahq ta’biyiy sistema sipatinda ahp qaraladi, yag’niy bul jerde miydin’ tek g’ana sha’rtli-reflekslik iskerligi na’zerge ahnbay, al onin’ bioximiyaliq sho’lkem- lesiwinin’ sanag’a ta’sir etiwi de diqqatqa ahnadi;
  
• 
  besinshiden, kosmoshq informatsiyahq-mazmunhq maydannin’ boliw itimalhlig’i da esapqa aliniwi tiyis. Solay etip, sanamn’ derekeleri retinde tek g’ana ideyalardin’ o’zleri, miydin’ o’zi ahp qaralmay, al adamnin’ joqan da’rejeli rawajlang’an bas miyi ja’rdeminde ha’m ja’miyetlik sana formalari sistemasinda sa’wlelendiretug’in reallig’i ahp qaraladi.
  

Ta’kirarlaw ushin sorawlar:

1. 
   Sanamn’ tiykarg’i sipatlamalann tallan’.
   
2. 
   Ne ushin sanamn’ tiykan biologiyahq emes, al sotsialliq dcp ta’n ahnadi?
   
3. 
   «Psixika», «sana», «oylaw», «idealhq» tu’sinikleri o’z ara qalay baylamsqan?
   
4. 
   Sanamn’ tiykarg’i funktsiyalari ha’m qa’siyctlcri qanday?
   

Shmig’iwlar ha’m diskussiya ushin ma’seleler:

1. 
   Barliq materiya sa’wlelendiredi. Barliq materiya sczedi. Bul pikirler ekvivalent pikirler bola ala ma?
   
2. 
   Sa’wleleniw a’piwayi o’z ara ta’sir etisiwden yaki o’zgeristen nesi menen panqlanadi?
   
3. 
   To’mendegi berilgen sa’wleleniwdin’ formalarin quramalasiw ha’m sho’lkemlesiw da’rejesine qaray ta’rtiplestirin’. Olardin’ bir birinen parqin ko’rsetiwshi tiykarg’i bclgilerin amqlan’.
   

Seziwlik, oylaw, psixika, sana, sezim, titirkendiriw.

4. 
   Eger materiya bizge sezimde berilgen obektivlik realliq bolsa, onda basqa adamnin' sanasi mag’an qatnasta obektivlik realliq bolip tabiladi, sebebi ol menin’ sanamnan g’a’rezsiz jasaydi ha’m til, is-ha’reket arqali menin’ seziw organlanma ta’sir jasaydi, mende belgili bir sezimdi payda etedi. Usig’an baylanisii basqa adamlardin’ sanasi menin’ ushin materiya bolip tabiladi. Berilgen pikirlewdin’ qayjerinde qa'te jiberilgen?
   

5.Seziwlik oylawdin’ formalarin bo’lip ko’rsetin’.
Tu’sinik, qiyallaniw, sezim, oyjuwmag’i, qabil etiw, pikir, eleslew.

6. 
   To’mendegi berilgen dizimnin’ qaysilan sananin’ filosofiyaliq tu’sinigine kiredi?
   

Sezimler, til, oylaw, miydin’ biotoklan, erk, elesler, qiyallaniw, emotsiyalar, temperament, yad, tu’sinikler, nerv impulslan, instinktler, du’nyag’a ko’zqaras, qa’lewler ha’m maqsetlcr, neyronlar, refleksler.

6. 
   Meditsina iliminin’jetiskenliklerine baylanisii du’nyada klinikahq o’lim halatman o’mirge qaytqan adamlardin’ sani o’spekte. R.Mudi bir neshe ju’z o’mirge qaytqan adamlardin’ (patsientlerdin’) arasinda soraw o’tkerdi ha’m olardin' ko’bisinde uqsas sezimlerdin’ — ashiq ren’, shin’g’irh, tonneldegi ha’reket, o’z denesinin’ u’stinen qaraw—bolg’anhg’in aniqladi. Bul ahng’an mag’hwmatlardi uhvvmalastiriw tiykarmda R.Mudi ta’repinen «O’mirden keyingi o’mir» («Jizn posle jizni») ath kitap jaziladi. E.Kubler-Ross, Dj.Ekklz ha’m basqa da neyrofiziologlar og’an tiykarlang’an halda adamnin’ o’liminen keyin onin’ sanasi o’z betinshe jasaw mu’mkinshiligine iye degen pikirlerdi aytti. Tonnel arqali ashiq jaqtihqqa qaray ha’reket o’lgen adamnin’ janinin’ basqa ken’islikke,basqa du’nyag’a o’tip atirg’anhg’m an’latadi dedi.
   

Sana haqqmda materialistlik ta’limat ko’zqarasinda turip, berilgen boljawlardi qabillaw mu’kin be? Eger yaq bolsa, onda bunday qubihslardi materialistlik tu’rde qalay tu’sindiriwge boladi?

6. 
   Janli ha’m jansiz ta’biyattag’i sa’wleleniwdin' bir birinen parqi nede?
   
7. 
   Bawir o’tti bo’lip shig’arg’aninday,miy de oydi bo’lip shig’aradi.Miy materialliq, bawir materialliq, o’t materialliq, demek, oy ha’m materialliq boliwi tiyis. Ne ushin keltirilgen analogiya duns emes?
   
8. 
   Siz sananin’ tek g’ana adamnin’ biologiyahq rawajlaniwinm’ na’tiyjesi bolip qoymay, al sotsialliq-tariyxiy produkt ekenligin tastiyiqlaytug’in qanday faktler keltire alasiz?
   
9. 
   Ne ushin miynct sananin’ payda bohwina ahp keldi? Ne ushin qumirsqalardin’, bobrlardin’ «miyneti» olarda sananin’ payda bohwina ahp kelmeydi?
   

BiLiw §1. Du’nyam biliw probleniasi
Adamnin’ du’nyag’a ko’p qirli qatnasi biliwlik qatnasti da, bilimlerge erisiwge bag’darlang’an adamlardin’ aktiv iskerligin an’latiwshi biliwdi de o’z ishine qamtiydi. Bilim degenimiz idealhq obrazlarda sa’wlelengen, ta’biyiy ha’m jasalma tillerdin’ belgilerinde bekitilgen biliwlik iskerliktin’ na’tiyjesi. Biliwdin’ ku’ndelikli, ko’rkem, ilimiy siyaqli ha’r qiyli tu’rleri bar. Biliwdin’ basqa da tu’rlerin ha’m olarg’a sa’ykes keletug’in bilimlerdi bo’li p ko’rsetiwge boladi. Olardin’ ha’r biri o’zinc ta’n o’zgeshelikke iye. Biraq ta bul o’zgeshelikler olardin’ ha’r birine ta’n uliwma mzamlardi ha’m uliwmahq xarakterge iye problemalardi biykarlamaydi. Biliwdin’ uliwmahq problemalari retinde alip qaralatug’in biliwdin’ ta’biyati, bilim menen realliqtin’ qatnasi, omn’ shmliq jag’daylan filosofiyada o’z aldina qa’liplesken tarawlardm’ biri biliw teoriya- sinin’, yamasa gnoseologiyanin’ izertlew predmetine kiredi. Gnoseologiya ontologiya menen tig’iz baylamsta bolip, bul tarawda ontologiyahq kategoriyalar biliwlik protseste qollamladi ha’m sol sebepli gnoseologiyaliq ta’repke iye boladi. Gnoseologiyaliq kategoriyalar ha’m printsi pier ontologiyahq jaqtan tiykarlamwshihqqa iye. Adamnin’ biliwlik iskerligin tek g’ana gnoseologiya izertlep qoymay, al om basqa da arnawli ilimler izertleydi. Misali, ha’zirgi da’wir psixologiyasimn’ ayirim tarawlan (qabil etiw psixologiyasi, oylaw psixologiyasi, kognitivlik psixologiya), lingvistikanm’ ayirim bag’darlan h.t.b. Bul ilimler biliwdin’ tek belgili ta’replerin izertleydi, olar ta’repinen aling’an na’tiyjeler gnoseologiyanin’ uliwma problemalann sheshiwde og’ada u’lken a’hmiyetke iye bolip, omn’ aldina jan’a problemalardi qoyip, olardin’ sheshi- liwinin’jan’asha usillarm ko’rsetedi. Biraq bul ilimlerdin’ hesh qaysisi gnoseo- logiyanm’ filosofiyamn’ bir tarawi sipatindag’i a’hmiyetin biykarlay almaydi. Sebebi olar biliwdin’ tiykarliq problemalann, sonin’ ishinde du’nyani biliwdi talqilaw ma’selesin ko’termeydi ha’m sheshpeydi.
Du’nyani biliwge bola ma? Adam haqiyqathqtin’ shin ko’rinisin o’zinin’ eleslerinde ha’m ko’zqaraslannda payda etiw uqipltlig’ina iye me? Bul berilgen sorawlarg’a ko’pshilik filosoflar maqullaw formasinda juwap qaytaradi. Olardin’ pikirinshe, adam o’zin qorshag’an du’nyani tu’sindiriwge ja’rdem beretug’m jetkilikli usillar menen qurallang’an. Maqullaw tu’rinde bul sorawlarg’a juwaptin’ beriliwi ha’r qiyli ko’zqarastan Berkli, Gegel, XVIII a’sir frantsuz materialistleri, Feyerbax, arab oyshillan, filosof-materialistler ta’repinen sheshildi. Olardin’ tan’lag'an jolin gnoseologiyaliq optimizm dep atawg’a boladi. Bular menen birlikte jetkilikli da’rejedegi biliwdin’ mu’mkinshiligin biykarlaytug’in
da filosoflar bar. Bul bag’dar agnostitsizm dcp ataladi. Ko'pshilik jag’daylarda agnostitsizmdi du’nyani biliwdi biykarlaytug’in ta’limat dcp tu’sindiredi. Biraq bunday mazmun jeterli da’rejede amqliqqa iye emes, sebebi du’nyam biliwdi tolig’i menen biykarlaytug’in filosofiardi tabiw qiyin. Usig’an baylamsli agnostitsizm dep materialliq sistemalardin’, ta'biyat ha'in ja’miyet nizamlannin’ tiykarlarin jetkilikli tu'rdc biliw mu’mkinshiligin biykarlaytug’in ta’limatti aytsaq boladi. Agnostitsizmnin’ elementlcri a’yyemgi grek sofistlerinin’ relyativizminde o’z sa’wlesin tapqan. Geraklittin’ barliq zatlardin’, na’rselerdin’ o’zgermeli xarakterge iye boliwi haqqindag’i ideyasin basshihqqa alip, Protagor na’rseler haqqmdag’i bilimlerimiz o’zgermcli ha’m ag’ish, sol sebepli ha’r qanday na’rse haqqinda eki ma’nide (dvoyako) ha’m qarama-qarsiliqli tu’rde aytiwg’a boladi degcn. Usig’an baylamsli shin yamasa jalg’an bolatug’in hesh qanday tiykar joq. Bir na’rseni qansha adam qabil alsa, sol na’rse haqqmdag’i ko’zqaraslar da sonshelli boladi. Ha’r bir adam na’rseni qalay qabil alsa, onin’ realhg’i da sonday boladi, bir na’rse haqqmdag’i qa’legen pikirimiz basqa qa’legen pikir menen ten’ ma’niles boladi. Usinday mazmundag’i sofistlerdin’ relyativizmi antikaliq skeptitsizmnin’ tikkeley deregi xizmctin atqardi. Skeptitsizmnin’ iri wa’kili Pirronnin’ pikirinshe, na’rselerdi seziwler ja’rdeminde de,aqil ja’rdeminde de bilip bolmaydi, sonin’ ushin bizler olar haqqindag’i bilimlerdin’ birewin ta’n ahp, olardi ulig’lay almaymiz. Pirronnin’ oqiwshisi Timon «Men zattin’ mazali ekenin sczemen, biraq onin’ shin ma’niste mazali ekenin bilmeymen» degen pikirdi aytqan. Тек g’ana seziwler jalg’an bolip qoymastan, olardin’ pikirinshe, aqil da jalg’anhqqa iye. Eger logikahq biliw da’lillewge tiykarlansa, onda onin’ tiykan retinde ahp qaralatug’in shinhqtin’ ta’n aliniwi za’ru’r, biraq bul shinhqtin’ o’zi o’z gezeginde basqa shinliqtm’ ja’rdeminde da’lilleniwi sha’rt. Usig’an baylamsli, hesh bir pikirdi shin pikir dep alip qarawg’a bolmaydi.
Solay etip, sofistler de, skeptikler de biliwdi tolig’i menen biykarlamag’an, olar tek g’ana haqiyqat, shin biliw mu’mkinshiligin, onin’ uliwmahq a’hmiyet- liligin biykarlag’an. Biliwdin’ subektivlik ta’repin, na’rselerdin’ o’zgermeliligi menen amqlanatug’in bilimlerdin’ salistirmah xarakterin bo’lip ko’rsetiw menen birliktc, olar bilimlerdin’ salistirmah turaqhlig’in, seziwler ha'm qabillawlardin’ obektivlik mazmumn esapqa almag’an. Usig’an qaramastan, skeptitsizm menen rclyativizmnin’ filosofiya ha’m ilimdegi unamli a’hmiyeti olardin’ ratsionalliq da’lillewsiz isenimgc tiykarlang’an barliq na’rseni gu'man astma qoyiwi menen belgilenedi. Skeptitsizm filosofiyamn’ za’ru’rli elcmenti bolip tabiladi, sebebi gu’manlamw, sin, biykarg’a shig’ariw shinhqtin’ absolyutlestiriliwin, dogmalastinhwin saplastinwg’a qarsi bag’darlang’an. Gegeldin’ pikirinshe, «unamli filosofiya o’zi o’zinde haqiyqatinda da skeptitsizmnin’ unamsiz ta’rcpinc iye ekenligin tu’sine aladi, ha’m, sol sebepli skeptitsizm og’an qarsi qaratilmag’an ha’m onnan tisqanda jaylaspag’an, al
onin’ tek qanday da bir momenti bolip tabiladi». Biraq ta asa ketken (krayniy) skeptitsizm filosofiyaliq kontseptsiya sipatinda agnostitsizm menen betlesedi. Agnostitsizm izbe-izlik formasinda Yummn’ skeptitsizminde o’z sa’wlesin tapti. Egerde a’yyemgi skcptikler obektivlik du’nyanin’ o’mir su’riwine gu’manlanbay, olar tek g’ana bilimlerdin’ slnnlig’in gu’man astina qoyg’an bolsa, al Yum bolsa haqiyqatliqtin’ o’zinin’ o’mir su’riwine gu’manlanadi. Onin’ pikirinshe, bizlerdin’ ha’mme bilimlerimiz seziwlik qabil etiwler bolip, bizler olardin’ sheginen shig’iw mu’mkinshiligine iye emespiz. Sol sebepli, bizler ta’jiriybe menen realliq arasindag’i qatnastm’ qanday ekenligi haqqmda da, haqiyqiy realhqtm’ o’mir su’riwi haqqmda da pikir ju’rgize almaymiz.
Agnostitsizmnin’ en’ iri wa’killerinin’ bin Kanttin’ Yumnan parqi sonda, ol obektivlik du’nyanin’ o’zlik zat (vesh v sebe) o’mir su’riwin ta’n aladi, biraq olardi biliwge bolmaytug’mhg’in moyinlaydi. Onin’ pikirinshe, na’rseler bizlerge bizlerden tisqanda jasaw arqali berilgen, olardin’ o’z betinshe qalay jasaytug’inhg’in bizler bile almaymiz, bizler tek g’ana olardin’ qubilislann, yag’niy bizlerdin’ seziwlerimizge ta’sir etiw arqali bizlerde payda etetug’in eleslerin g’ana bile alamiz.
Ko’rip turg’ammizday,Yum da,Kant ta biliwdin’ mu’mkinshiligin tohg’i menen biykarlamag’an, olar tek g’ana biliwdi seziwlik qabillaw menen shcklegen. XIX a’sirdin’ ekinshi yanminda ha’m XX a’sirde agnostitsizmnin’ ideyalari ha’r qiyli filosofiyaliq ag’imlarda, solardm’ ishinde «fiziologiyaliq idealizm», «ieroglifler teoriyasi» bag’darlannda o’z sa’wlesin tapti.
Solay eti p,«shinhqti biliw mu’mkin be?» degen sorawg’a juwap beriwimiz ushin, ba’rinen burin biz biliw obekti ha’m subektinen, biliwlik protsestin’ o’zinen turatug’in biliwlik iskerlikti analizlewimiz kerek.
§2. Biliw obekti ha'm subekti
Adamnin’ du’nyag’a aktiv qatnasin ko’rsetiwshi qa’legen iskerlik subekt ha’m obekttin’ o’z ara ta’sirinen turadi. Subekt degenimiz materialliq ha'm ruwxiy iskerliktin’ iyesin (nositel), obektke bag’darlang’an aktivlilik deregin an’latadi. Obekt degenimiz subektke qarsi qaratilg’an tiykardi, onin’ iskerligi bag’darlang’an ta’rcpti an’latadi. Obekttin’ obektivlik realhqtan parqi sonda, obekt retinde tek g’ana subekttin’ iskerligine kirgizilgen obektivlik realliqtin’ bo’legi ahp qaraladi. Ja’miyetlik qatnasiqlardin’ rawajlaniw protscsinde biliwlik iskerlik materialliq, a’meliy iskcrlikten bo’lip alimp, ol o’z betinshe sahstirmah jasaw uqibina iye boladi. Subekt-obekt qatnasi biliw subekti ha’m obekti qatnasi retinde belgilenedi. Solay etip biliw subekti degenimiz obektke bag’darlang’an aktivlilik deregin, biliw iskerliginin’ iyesin an’latadi. Biliw obekti degenimiz biliw subektinin’ biliwlik iskerligi bag’darlang’an tiykardi beredi. Misali, quyash sistemasi payda bolg’annan baslap obektivlik realliq retinde o’mir su’rip
kelgen Neptun planetasi bul planetanm' ashilg’amnan baslap (1846 j.) biliwdin’ obektine aylanadi: omn’ quyashtan qashiqhg’i, aylanis periodi, ekvatorialliq diametri, awirlig’i, Jerden qashiqlig’i ha'm basqa da sipatlamalari amqlandi.
Ha’r qiyli filosofiyaliq ta’limatlarda biliw subekti ha’m obekti ha’r tu’rli mazmunda tu’sindiriledi. XVII-XVI11 a’sirlerdegi materializmde obekt subektten g’a’rezsiz jasaytug’m na’rse retinde, al subekt bolsa obektti passiv tu’rde qabillawshi individ retinde alip qaraladi. Bunday ko’zqaras baqlawshihq penen xarakterlenedi. idealistlik sistemalarda subekt aktiv, do’retiwshi baslama retinde alip qaraladi. Subekt sezimlerdin’ kombinatsiyasi tu’rinde obektti do’retiwshi individualliq sana retinde (Berkli, Yum, empiriokrititsizm ta’limat- lari) yamasa adamnan tisqanda jasawshi subekt, yag’niy haqiyqathqti jaratiwshi ha’m biliwshi quday, du’nya ju’zlik aqil retinde tu’sinildi. Misali ushin, en’ tiykarg’i jag’day retinde bolmis penen oylawdin’ birdeyligi alip qaralatug’in Gegeldin’ sistemasinda absolyutlik ideya (obektivlik oylaw) biliwdin’ ha’m subekti, ha’m obekti retinde alip qaraladi.
K. Popper ta’repinen alg’a su’rilgen subektsiz (bessubektmy) biliw teoriyasi dep atalatug'm da teoriya bar. Bul teoriya Popperdin’ u’shinshi du’nya dep atalatug’in ta’limatina tiykarlang’an: birinshi du’nya retinde fizikaliq hallar du’nyasi—fizikaliq du’nya, ekinshi du’nya retinde sanamn’jag’daylan haqqin- dag’i du’nya—psixikaliq du’nya, u’shinshi du’nya retinde—ilimiy bilim du’nyasi, «oylawdin’ obektivlik mazmum du’nyasi» alip qaraladi. U’shinshi du’nyanm’ mazmunin, Popperdin’ pikirinshe, kitaplarda, jumallarda sa’wlelengen teoriyaliq sistemalar, problemalar, argumentler, bilimler quraydi. U’shinshi du’nya fizikaliq ha’m ruwxiyhq du’nyalardin’ o’z ara ta’sir etiw na’tiyjesinde payda boladi, omn’ da’slepki sha’rti retinde til alip qaraladi, til o’z gezeginde «oylawdin’ obektivlik mazmunliq du’nyasin» birinshi ha’m ekinshi du’nyadan g’a’rezsiz o’mir su’riwshi «subektivlik ruwxqa» aylandiradi. U’shinshi du’nyanm’ o’z betinshe o’mir su’riwine baylanisli, onda sa’wlelengen bilimler obektivlikke iye bolip, subektten g’a’rezsizlikke iye, sol sebepli subekt biliwlik iskerlikten shig’anhp taslanadi. Biliw subektsizlik xarakterge iye boladi. Popperdin’ teoriyasinda og’ada a’hmiyetlilikke iye problcma qoyilg’an' egerde bilim subektten g’a’rezli bolsa, onda ol obektivlik boliwi mu’mkin emes, al egerde ol obektivlikke iye bolsa, onda subektten bas tartiwimiz kerek. Bul problemam individualliq ha’m ja’miyetlik subekttin’ o’z ara ta’sir etiw problemasi dep qarawg’a boladi. ideyalar ha’m teoriyalar olardi alg’a su’rgen adamlarg’a tiyisli bolmay qaliwma baylanisli o’z aldina o’mir su’riw xarakterine iye dep aytiwg’a boladi. Olarja’miyettin’jetiskenligine (bayhg’ina) aylanadi (Darvin, Eynshteyn ha’m t.b. teoriyalan). Biraq bul tastiyiqlaw biliwden subektti alip taslawg’a tiykar bola ala ma degen sorawdi payda etedi.
Bilim ja’miyetten bo’lek jasaytug’m individualliq subekttin’ iskerliginin’ na’tiyjesi bola almaydi. Biliwdin’ ja’miyetlik bayliq retinde ta'n ahng’an bilimlersiz alip qarahwi mu’mkin emes. Biraqta, basqa ta'repten qarag’anda, biliwdin’ subektsiz alip qarahwi mu’mkin emes, ha’m bul subekt retinde biliw uqiplihg’ina, sana ha’m erkke iye, sonin’ menen birge tu’sinikler, kategoriyalar, teoriyalarda o’z sa’wlesin tapqan, tilde bekkemlengen, a’wladtan a’wladqa o’tip otiratug’in (Popperdin’ «U’shinshi du’nyasi») bilim ha’m la’jiriybeler menen qurallang’an adam, individ bola aladi. Gnoseologiyaliq subekt sotsialhq ta’biyatqa iye boladi, yag’niy ol materialliq ha’m ruwxiy ma’deniyat jetiskenliklerin o’zine sin’dirgen ja’miyetlik adam. Usi, yag’niy ken’ ma’nide, biliw subekti retinde ja’ma’a’t, sotsialhq topar, ja’miyet alip qaraladi. Ja’miyet universalliq gnoseologiyaliq subekt retinde barhq da’rejedegi, barliq a’wladlardag'i subektlerdi biriktiredi. Biraq ol (ja’miyet) biliwdi individual subektlerdin’ biliwlik iskerligi arqali a’melge asiradi.
Biliw bul subekt ha’m obekttin’ o’z ara ta’sir etisiwi. Sol sebepli ha’m biliwlik protses ha’m omn’ na’tiyjesi o’zlerinde subektivlilikti—subektten g’a’rezli tiykardi, ha’m obektivlilikti—subektten g’a’rezsiz tek obekttin’ o’zi menen aniqlanatug’in mazmundi ja’mlegen. Biliwdin’ subektivlik ta’repi biliwlik subekttin’, yag’niy abstraktlik emes adamnin’, al iskerligi belgili bir sotsialhq qatnaslar ha’m ma’dcniyattm’ da’rejesi menen baylanisli bolg’an amq subekt penen amqlanadi. Du’nyag’a ko’zqarasliq, metodologiyahq sha’rtler, a’dep- ikramhliq normalar ha’m bahalaw o’lshemleri biliwlik protsesine jeterli da’rejede ta’sir ko’rsetedi. Bilimler, ta’jiriybeler, sha’rtler subektti «toltinwshi» mazmun bolip, olar da’slepki (predposiloshnoe) bilimdi quraydi, ol biliwden aldin berilip, omn’ tiykarg’i sha’rti boladi. Da’slepki bilim, amq—logikaliq jaqtan tu’sinilgen (bezelgen) ha’m tilde bekitilgen boliwi da, amq emes— tu’sinilmegen ha’m tilde bekitilmegen de boliwi mu’mkin. Bunday bilim emotsionalliq bahalarda, intuitivlik-ko’rkem obrazlarda h.t.b. o’z sa’wlesin tabiwi mu’mkin. Anglishan filosofi ha’m ilimpazi M.Polani jekke insanliq (lishnostmy) bilim kontseptsiyasin qa’li plestiredi. 01 a’meliy is-ha’reket,o’z ara birgelikli miynet etiw, tikkeley jekke kontaktler (baylamslar, misali, ilimiy ja’ma’a’t) ja’rdeminde erisilgen amq ha’m amq emes komponentlerden quralg’an individualliq subekttin’ bilimin an’latadi. ilimiy iskerlikte amq emes jekke insanliq bilim ilimpazdin’ teoriyaliq iskerligine kirgiziledi ha’m omn’ ta’jiriybesinde, eksperiment qoyiw ko’rkem o’nerinde ko’rinedi. Biliwlik protseske da’slepki (predposiloshnoe) bilimdi kirgiziw subektti amq sotsioma’deniy jag’daylardan, erisilgen bilimlerden ha’m basqa da sha'rtlerden g’a’rezsiz o’mir su’riwshi gnoseologiyaliq abstraktsiya retinde tu’siniwden qutqaradi. Biraqta bul bilimnin’ rolin ha’dden tis asirtp jiberiwge bolmaydi.
Ja’miyet universalliq subekt sipatinda biliwdi iskerliktin’ bir formasi retinde alip qarawshi iskerliktin’ barhq tu’rlerin alip qaraydi. Biliw materialliq, a’meliy iskerlikke kirgiziledi ha’m omn’ tiykannda qa’li plesedi. Usi menen bir qatarda iskerliktin’ ha’r qiyli tu'rlerinin’ birligi olardin’ bir birinen panqlamwin
biykarlamaydi. A'meliy iskerlik dep realliq obektler menen ju’rgiziletug’in materialliq—qayta o’zgertiwshi iskcrlikti bclgileymiz. Biliw dep idealhq obrazlar menen ju’rgiziletug’in ruwxiy iskerlikti ahp qaraymiz. Solay etip, biliwlik qatnaslar salistirmah tu’rde o'z aldina o’mir su’riwshi ruwxiy iskerliktin’ bir tu’rin an’latadi. Olar rawajlamwdin’ ishki logikasina iye boladi. O’zgezeginde aytilg’an mazmun biliwdi iskerliktin’ o’zgeshe tu’ri sipatinda bo’lip qarawg’a, onin’ strukturasin ha’m spetsifikasin aniqlawg’a ja’rdem beredi.
§3. Biliwlik iskerliktin’ strukturasi
Du’nyani biliw problemasi biliw subektinin’ biliwlik uqiphhg’i haqqmdag’i ma’seleni ko’teriwge alip keledi. Subekt ne menen qurallang’an? 01 qanday usillardin’ ja’rdeminde haqiyqatliq haqqinda duns ko’zqarasti payda etedi? Adam biliwdin’ gnoseologiyaliq subekti sipatinda qorshag’an du’nyani sanamn’ ja’rdeminde biledi. Bul jerde bizlerdi sanamn’ sotsialliq ha’m biologiyaliq tiykarlari,onin’ kelip shig’iwi ha’m ma’nisi qiziqtirmaydi. Bul problemalar aldm’g’i bapta so’z etildi. Gnoseologiyaliq aspektte adamnin’ sanasi realliqti aktiv sa’wlelendiriwdin’ en’ joqarg’i formasi sipatinda ahp qaraladi. Sol sebepli sanamn’ ha’m uhwma adam psixikastnin’ biliwlik mu’mkinshiligin aniqlawimiz tiyis. Adamnin’ psixikasi (subektivlik realliq) sanag’a ten’ kclmeydi. Ol sanadan ha'm sanasizhqtan ibarat. Sanani sistema sipatinda izertlegenimizde, onin’ u’sh - biliwlik, emotsionalliq, motivatsiyahq-erklik - podsistemasin, yamasa tarawin bo’lip ko’rsetiwge boladi.
Biliwlik taraw seziwlik, yamasa sensitivlik ha’m ratsionalliq biliwden turadi. Seziwlik biliw sirtqi seziwlerge tiykarlang’an bolip, sezim, qabil etiw, eleslew uqiplihg’i menen belgilenedi. Al ratsionalliq biliw bolsa tu’sinikler menen aniqlanatug’in abstraktlik-oylaw iskerligin an’latadi. Seziwlik ha’m ratsionalliq biliwge tiykarlang’an halda biliw obcktlerinin’ idealhq obrazlan qa’liplesedi. Biliwlik uqiphhqqa diqqat, yad ha’m qiyal, bug’an qosimsha sanasizhq da’rejede tanurlari en jayg’an intuitsiya da kiredi. Diqqat biliwlik iskerliktin’ tan’lawshihg’i, onin’ belgilengen obektke bag’darlamwshilig’t menen xarakterlenedi. Diqqat biliwdi sho’lkemlestiredi, om aktiv, maqsetke bag’darlang’an protseskc aylandiradi. Yad obekt haqqindag’i informatsiyani saqlawshi ha’m qayta tiklewshi uqiplihq sipatinda bar bolg’an ha’m erisiletug’in bilimlerdi ja’mlewge mu'mkinshilikberedi ha’m usi tiykarda olardi toliqtirip ha’m teren’lestirip otiradi. Qiyal etiw uqiplilig’ina baylamsli adam eleslerdi ha’m burin hesh qashan qabil etilmegen oylaw da’rejesindegi jag’daylardi qa’liplestiredi.qiyal menen fantaziyalardi (arziwlardi) du’ziw uqiphhg’i boljawlardi alg’a su’riw, jan’ahqlardi ashiw menen baylamsli.
Biliwlik iskerliktin’ tilsiz boliwi mu’mkin emes, sebebi tildin’ formalarmin’ ja’rdemindc biliwdin’ na’tiyjeleri o’z ko’rinisin tabadi ha’m bekkemlcnedi.
Emotsionalhq taraw sirtqi, sensitivlik seziwlerden panqlamwshi adamnin' ishki seziwlerinen turadi. Og’an quwanish, qayg’i, muhabbat, jek ko’riwshilik, qiynahw ha’m basqa da seziwler kiredi. Bularg’a qosimsha aflektler de (latin tilinen ahnip ruwxiy qa’weterleniw, qumar, inta degendi an’latadi), (yag’my ashiw, qa’ha’r, qorqiw), emotsionalhq jag’day da (keypiyat, ol quwanishli yamasa qayg’ih boliwi mu’mkin), a’piwayi elementar emotsiyalar da (sho’llew, ash boliw h.t.b.) emotsionalhq tarawg’a kiredi. Subekttin’ emotsionalhq jag’dayi biliwlik protseske, onin’ obektke qatnasina ta’sir etedi ha’m usig’an baylanisii biliwdin’ na’tiyjelerinde de o’z sa’wlesin tabadi. Emotsiyalar biliw menen baylanisii,oni «gu’zetip» ju’redi ha’m onnan g’a’rezli boladi. O’z gezeginde biliw de emotsiyalardin’ unamli yamasa unamsiz (keri) ta’sirin o’zinde sa’wlclendiredi. Motivatsiyaliq-erklik tarawg’a biliwlik iskerlikte subektti bag’darlawshi subekttin’ motivleri, ma’pleri, talaplan ha’m bularg’a qosimsha maqsetti tan’law uqiphhg’in ha’m og’an erisiw za’ru’rligin belgilewshi ishki umtihwshihqti an’latiwshi erk kiredi. Erk biliwlik ha’m emotsionalhq tarawlardi baylanistiradi, biliwdin’ aktiv xarakterin amqlaydi, om jan’a bilimlerdi toplawg’a bag’darlaydi. Sananin’ barliq tarawlan o’z ara baylamsqan bolip, biliwlik iskerlikte tiykarg’i roldi ratsionalhq biliw, oylaw atqaradi. Ol seziwlik biliwdi bag’darlaydi, emotsionalhq ha’m motivatsiyaliq-erklik tarawlardi basqaradi.
Psixikahq iskerlikke adam sanasi ta’repinen tu’sinilmegen psixikahq qubihslardin’jiynag’i kiredi.Olarg’a tu’s ko’riwler, gipnozhq jag’daylar, belgili bir is-ha’rekettin’ tipin an’latiwshi, biologiyahq na’sillikte bekitilgen (misali, o’zin saqlap qaliw instinkti) instinktler kiredi. Sanasizhqqa avtomatlastirilg’an is-ha’reketlerdin’ stereoti pleri de (olar da’slebinde sananin’ basqanwmda bolip, keyin ala sanasizhq xarakterine iye boladi) kiredi. Misali, pianinoda oynaw, jaziw mashinkasinda jumis islew h.t.b. Biliw teoriyasi ushin, a’sirese, sanasiz- liqtag’i intuitsiya ma’selesi u’lken qizig’iwshiliqti tuwdiradi. intuitsiya ratsionalhq da’lillewsiz tikkeley qaraw usihnda shmhqqa erisiw uqiphhg’in an’latadi.
§4. Biliw protses sipatinda. Seziwlik ha’m ratsionalhq biliw
Biliw protsesine adamnm’ psixikahq iskerliginin’ ha’mmesi kiredi. Biraqta cn’ tiykarg’i roldi seziwlik ha’m ratsionalhq biliw atqaradi. Seziwlik biliw seziw organlan ja’rdeminde biliwdi an’latadi ha’m ol na’rseier ha’m olardin’ qa’siyetleri haqqindag’i tikkeley bilimdi berip,u’sh tu’rli—sezim,qabil etiw, eleslew siyaqli tiykarg’i formalarda iske asiriladi. Sezim degenimiz na’rsenin’ dara qa’siyetinin’, yag’niy onin’ ren’inin’, formasmin’, da’minin’ h.t.b. seziwlik obrazin an’latadi. Seziw organlanna tikkeley ta’sir etiw na’tiyjesinde payda bolatug’in predmettin’ bir pu’tinlik obrazin qabil etiw dep ataladi. Qabil etiw sezimler tiykarmda payda boladi, olardin’ kombinatsiyasman turadi. Misali, almurtti biz onin’ formasin, ren’in, da’min belgilewshi sezimlerdin’ kombinatsiyasi retinde qabil ctemiz. Seziwlik biliwdin’ quramaliraq formasi retinde eleslew alip qaraladi. Eleslew degenimiz adam ta’repinen bunmraqta qabillang’an jeke predmettin’ obrazinin’ sanada saqlamwin an’latadi. Eleslew seziw organlanmizg’a predmettin’ burin bolg’an ta’sirlerinin’ na’tiyjesin, yag’niy bul predmettin’ tikkeley ta’siri joq waqtinda onin’ obrazinin’ saqlamwin ha'm qayta tikleniwin beredi.Eleslewdin’ qa’liplesiwinde yad ha’m qiyal a’hmiyetli roldi atqaradi, sebebi olardm’ja’rdeminde biz burin ne bolg’anhg’in (bunmraqta bolg’an jerimizdi, kitaplardag’i qubihslardi h.t.b.) ko’z aldimizg’a keltire alamiz. Qiyal menen yad tek g’ana real predmet haqqmdag’i eleslerdi qa’liplestiri p qoymay, al olar bir neshe predmetlerdin’ kombinatsiyasinan jaralg’an qiyahy obrazlardi (mastan kempir,kentavr h.t.b.) da payda etedi.Solay etip, seziwlik biliw haqiyqathqtm’ ayinm qa’siyetleri ha’m na’rseleri haqqmdag’i bilimdi beredi. Bul ahng’an bilimlerdi jetkilikli, shin bilimler dep alip qarawg’a boladi ma? lyyemgi skeptiklerdin’ aytqaninday, seziwler bizlerdi aldamay ma?
Bizler bilemiz, ko’plegen haywanlar adamlardin’ seziw organlarinan u’stem keletug’in seziw organlarina iye. Misali ushin, iytlerdin’ iyis seziwi adamg’a sahstirg’anda ku’shli. Biraqta adamnin’ seziw organlan haywanmn’ seziw organ- larinday tekg'ana biologiyahq evolyutsiya na’tiyjesinde qa’liplesken joq,al olar adamnin’ sirtqi du’nya menen a’meliy o’z ara ta’sir etisiw protsesi ja’rdeminde de qa’li piesken.Olar adam sipatina keltirilgen (osheloveshivalis). Seziw organlannin’ ta’biyati biosotsialhq xarakterge iye. Sol sebepli haywanlarda seziw organlari ku’shlirek bolg’ani menen, adamnin’ seziw organlari na’rse- lerdegi ko’plegcn qa’siyctlerdi, belgilcrdi seze ahw uqiphhg’ina iye. Bug’an qosimsha adam o’zinin’ biliwlik uqiphhqlarin biliw qurallann (o’zlerinin’ seziw organlannin’ xizmetin ku’sheytiw ushin islep shig’ilg’an mikroskop, teleskop, lokator h.t.b.ha’r qiyli u’skeneler) qollaniw ja’rdeminde jetilistirip otiradi. Usig’an baylanisii sirtqi du’nyani biliwde adamnin’ seziw organlannin’ fiziologiyahq jaqtan sheklengenligi kesent beriwshi tiykar bola almaydi. Endi seziwlik obrazlardin’ shmhg’i, olardin’ na’rselerge ha’m olardin’ qa’siyetlerine sa’ykes keliwi ma’selesin ahp qaraymiz. Skeptiklerdin’ aytqaninday, bir tu’rli na’rseler ha’r qiyli adamlarda birdey emes sezimlerdi payda etedi. Sezimlerdin’ subektivliligi jekke adamlardin’ seziw organlanndag’i fiziologiyahq ayirma- shihqlar menen, olardin’ emotsionalhq hall menen ha’m basqa da faktorlar menen aniqlanadi. Biraqta biliwdin’ subektivlik ta’repin sezimlerde ha’m qabil etiwlerde adamnan g’a’rezsiz haqiyqatliqti sa’wlelendiriwshi obektivlik mazmun joq dep absolyutlestiriwge bolmaydi. Egerde bunday absolyutlestiriw bolg’a- ninda adam uliwma o’zin qorshag’an du’nyada o’zin bag'darlay almag’an bolaredi. 01 na’rselerdi razmerlerine, ren’ine, da'mine ha’m basqa qa’siyetlerine qaray ajirata almas edi, ol terektin’, tastin’, mistin’ real qa’siyetlerin bilmey, olardan miynet qurallann isley almas edi, jasaw ushin kerekli bolg’an usillardi taba almas edi. Sol sebepli seziwlik biliw subektivlik momentke iye boliw menen birlikte adamnan g’a’rezsiz bolg’an obektivlik mazmung’a da iye. Obektivlik mazmung’a tiykarlang’an halda seziw organlari haqiyqathq haq­qmdag’i shin bilimdi beredi. Sezimler, qabil etiwler, elesler obektivlik du’nyanin’ subektivlik obrazi bolip tabiladi. Za’ru’rli tu’rde biliwlik iskerliktin’ tek seziwlik qabil etiwge sa’ykes emesligin aytip o’tiwimiz kerek. Ol ratsionalliq biliwdi de o’z ishine aladi, ratsionalliq biliw seziwlik biliw menen ta’sir etisiw na’tiy- jesinde seziwlik biliwdin’ na’tiyjelerin toliqtiradi. Seziwlik biliw jeke na’rseler ha’m olardin’ qa’siyetleri haqqinda bilimdi beredi. Bul bilimlerdi uhwmalas- tiriwdi, na’rselerdin’ tiykarma kiriwdi, qubilislardin’ sebebin, bolmistin’ mzam- larin seziw organlannm’ ja’rdeminde biliw mu’mkin emes. Olardi biz ratsio- nalliq biliwdin’ ja’rdeminde amqlaymiz.
Ratsionalliq biliw, yamasa abstraktlik oylaw seziw organlannm’ ja’rdeminde ahng’an bilimler menen belgilenedi ha’m ol tiykarman tu’sinik, pikir, qabil etiw siyaqli logikahq formalar arqali beriledi. Olar predmetlerdegi en’ a’hmiyetli belgilerdi, uhwmahqti sa’wlelendiredi. Jekke predmetler ha’m olardin’ qa’­siyetleri haqqindag’i bilimlerdi uliwmalastinw tiykannda na’rselerdin’ ko’pligine tiyisli bolg’an qa’siyetler, na’rseler haqqinda abstraktlik oylaw tu’siniklerdi payda etedi. Abstraktlik oylaw haqiyqatliqtin’ en’ uliwmahq qa’siyetleri ha’m qatnaslan haqqindag’i bilimlerden quralg’an en’ joqan da’rejedegi abstraktsiya- lardi qa’liplestiredi. Usinday kategoriyalarg’a bolmis, obektivlikrealliq, ha’reket, ja’miyet h.t.b. siyaqli filosofiyaliq kategoriyalar jatadi. Haqiyqatliqtan qashiqlay otinp ha’m usi o’zgeshelikke tiykarlang’an halda oylaw na’rselerdegi ha’m protseslerdegi en’ a’hmiyetli baylamslardi, uhwma qa’siyetlerdi bo’lip qaraw, olardin’ sebeplerin amqlaw, ta’biyat ha’m ja’miyettin' ha’reket etiw ha’m rawajlamw mzamlarm biliw, du’nyanin’ bir pu’tinlik ko’rinisin du’ziw uqiplihg’ina iye.
Oylaw tikkeley til menen baylamsli. Tu’sinikler, pikirler, oy juwmag’i belgilengen tillik formalarda (so’zlerde, so’z dizbeklerinde, ga’plerde ha’m olar arasindag’i baylamslarda) o’z sa’wlesin tabadi. Tildin’ o’zgeshe tu’rleri retinde ishki til, gu’n’eleklerdin’ tili, jasalma tiller ja’rdeminde informatsiyam jetke- riwdin’ ha’r qiyli usillari ahp qaraladi ha’m olar til menen oylawdm’ birligin belgileydi. Til dep adamlar arasindag’i qatnasti ha’m haqiyqatliqti biliw protsesinde informatsiyam qa’li plestiriw, saqlaw ha’mjetkeriw funktsiyalann atqanwshi belgiler sistemasina aytamiz. Til menen oylawdm’ birligi olardin’ barabarhg’in an’latpaydi. Oylaw idealhq ta’biyatqa iye, al til bolsa materialliq qubilis bolip, ol belgiler yamasa sesler sistemasin an’latadi. Predmetlerdi sa’wle- lendirmey sesler olardi belgilew ushin qollamhp, olardin’ simvoli xizmetin atqaradi.
Solay etip, seziwlik ha’m ratsionalliq biliw bir pu’tin biliw protsesinin’ ta’repleri retinde ahp qaraladi. Obektti seziwlik biliw sirtqi u'stirtin ta’repten
sa’wlelendirip. ol o’zindc tek g’ana eleslerge ta'n bolinay, al sezimlerge de ha’m qabil etiwlerge de tiyisli uliwmalastinw elementlerine iye bolip, olar ratsionalliq biliwge o’tiwdin’ da’slepki sha’rtin belgileydi. Ratsionalliq biliw tek g'ana seziwlik momentti (seziwliksiz ratsionalliq biliw obektivlik du’nya menen baylamsqa, obektivlik mazmung’a iye bolmag’an bolar edi) o’zine kirgizip qoymay, ol seziwlik biliwdi bag’darlaydi ha’m amqlaydi. Seziwlik oylawg’a salistirg’anda birinshilikte bolg’am menen, qa’liplesken biliwde seziwlik ratsionalliq penen ajiralmas baylamsta o’mir su’rip.bir pu’tinlikbiliwlik protsesti beredi.
Biliw protsesin seziwliktin’ ha’m ratsionalliqtin’ dialektikahq birligi retinde tu’siniwden sensualizm menen ratsionalizmdi bo’lip ko’rsetiwge boladi.
Sensualizm qabil etiw, seziw, sezim degendi an’latip, biliwdin’ en’ tiykarg’i formasi sipatinda seziwlikti ahp qarawshi biliw teoriyasindag’i bag’dardi an’latadi.Biliwdin’ barliq mazmum seziw organlannm’ iskerliginen keltirilip shig’anladi. Onin’ tiykarg’i materialistlik ha’m idealistlik dep atalatug’in eki bag’dann bo’lip ko’rsetiwge boladi. Materialistliksensualizm adamnin’ seziwlik iskerliginde adamnin’ sanasmin’ sirtqi du’nya menen baylanisin, al onin’ seziwlik organlannm’ ko’rsetpelerinde bul du'nyamn’ sa’wleleniwin ko’redi. Tiykarg’i wa’killeri Epikur, F.Bekon, J.Lametri, K.Gelvetsiy, P.Golbax, L.Feyerbax h.b. idealistlik sensualizm bolsa seziwlik iskerlikte sanamn’ qanday da bir o’z betinshe tarawtn ko’redi. Tiykarg’i wa’killeri D.Berkli, D.Yum, G.Gelmgolts h.b. bir pu’tin protsestin’ tek g’ana bir ta’repin absolyutlestiretug’in, bir ta’replemelikke iye gnoseologiyaliq ag’imlar ekenligin biliwge boladi. Egerde sensualistler biliwdegi seziwlik biliwdin’ rolin ha’mme bilimler ta’jiriybeden kelip shig’adidep absolyutlestirse.al ratsionalistler bolsa tekg’ana aqil tiykardi tu’sine aladi dcp ratsionalliq biliwdi absolyutlestiredi. Egerde empirik- materialistler (Bekon, Gobbs, Lokk, Gclvetsiy, Golbax h.t.b.) materialliq du’nyanm’ obrazlan retinde sezimlerdi ta’n alsa, al empirik-idealistler (Berkli, Yum, Max, pozitivistlcr) ta’jiriybeni sezimlerdin’ kombinatsiyasi menen sheklep, sezimlerdi birden-bir realliq retinde ta’n aladi. idealistlik ko’zqaraslarg’a tiykarlang’an ratsionalistlerdin’ ta’limatlannda aqil retinde adamnin’ aqili emes, al du’nya ju’zlik aqil ahp qaraladi (misali, Gegel ta’limatinda). Oylawdm’ aktivligin, onin’ sheksiz biliwge uqiphhg’m ta’n ala otirip, ha’r qiyli ko’rinistegi ratsionalizm o’zin ratsionalizmnin’, intellckttin’ rolin pa’scytetug’in irratsiona- lizmnin’ ha’r qiyli ag’imlarina qarsi qoyadi. Olar birinshi oring’a haqiyqatliqti o’zlcstiretug’in aqildan u’stin turatug’in usillardi ko’tcredi.
Biliwdi protscs sipatinda ta’n ala otirip, bul protseske diqqattin’ ha’m yadtin’, qiyaldin’ ha’m intuitsiyamn’ kiretug’inhg’in estcn shig’armawimiz tiyis. Bug’an qosimsha biliwlik iskerlik sanamn’ cmotsionalhq ha’m motiva- tsiyahq-erklik tarawlan menen, aldin belgilengen bilimler menen o’z ara ta’sir jasasadi.
§5. Shinliq ha’m onin’ o’lshemleri
Biliw maqseti retinde shinhqqa erisiw ahp qaraladi. Biraq biliw qa’tclikten, jan’ihsiwdan azat bolmag’an quramali ha’m qarama-qarsiliqli protses. Shinliq ha’m qa’telesiw (jan’ilisiw) degeniniiz neni an’latadi? Erisilgen bilimlerdin' shinhg’m da’lilleytug'm qanday o’lshcmler bar? Shinhqti qa’tclesiwdcn qalay ajiratiwg’a boladi? Shinliq retinde bilimlerdin’ haqiyqathqqa sa’ykes keliwin ahp qarawshi kontscptsiya A’yyemgi Gretsiyada qa’li plesken. Bul mazmun Aristoteldin’ «Metafizika» dcp atalg’an miynetinde jaqsi berilgen. Bul kon- tseptsiya klassikaliq dep atalip, ko’plcgen filosoflar ta’repinen ta’n ahnadi. Olardin’ arasmdag’i pariqliq tek g’ana haqiyqatliqti tu’siniw menen baylamsli. Berkli ha’m Max ushm haqiyqathq sezimlerdin’ kombinatsiyasin, Platon ushin o’zgcrmeytug’in, adamnan joqan turatug’in ideyalardi, Gcgel ushm rawajla- mwshi jer ju’zlik aqildi beredi. Materialistlik ta’limatlarda haqiyqathq adamnan g’a’rezsiz ha’m tisqarida jasaytug’in obektivlik realliq retinde alip qaraladi. Bunday tu’siniwgc tiykarlang’an halda shinliq retinde biliwshi subekt ta’repinen obektivlik realliqtm’ adekvathq sa’wleleniwi ahp qaraladi.
Shinhqti duns tu’siniwimiz ushm shinhqtin’ bilimnen g’a’rezsiz tu’rde o’z betinshe o’mir su’rmeytug’inhg’in esapqa ahwimiz kerek. Bul jerde bilim­nin’ sipatlamasi, onin’ shin yamasa shin bolmawi, obektke sa’ykesligi yamasa sa’ykes emesligi na’zerge ahnadi. Sol sebepli shinliq tu’sinigin qollang’anda, tu’siniklerde, pikirlerdc, teoriyalarda ha’m basqa da formalarda sa’wlelenetug’in shin bilimdi esapqa ahwimiz tiyis.
Biliw qa’teliklerden saqlanbag’an. Qa’telik dep bilimerdin’ haqiyqathqqa sa’ykes kelmewine, subekt sanasinda obekttin’ adekvathq tu’rinde sa’wlelen- bewine aytamiz. Qa’telikler ha’r qiyh subektivlik ha’m obektivlik sebeplerdin’ na’tiyjesinde kelip shig’adi (asig’ish uliwmalastinw,obektti bir ta’repleme qabil etiw, itimalhh bilimlerdi jctkilikli da’lillengen bilimler retinde ta’n aliw, biliwlik usillardin’jetiksizligi h.t.b.).
Shinliq ha’m qa’telesiw gnoseologiyaliq kategoriyalar bolip tabiladi. Olar o’zlerinin’ mazmumna bilimnin’ bahasin, og’an subekttin’ qatnasin kirgizbewi kerek. Aksiologiyahq, bahaliq aspekt duris ha’m jalg’an kategoriyalan ushm xarakterli boladi. Dunsliq retinde a’dcp-ikramhliq bahag’a iye shinliq ahp qaraladi. Dunsliq tek shin bolip qoymay, ol rashqti da, a’dillikti de an’latadi. Durisqa qarama-qarsi tu’sinik retinde jalg’an ahp qaraladi. Qa’telikten jalg’annm’ parqi sonda, egerde qa’telikke bilmewshilik (abaysizliq) ta’n bolsa (qa’telesiwshi adam shin emcs bilimlerdi shin retinde ahp qaraydi), jalg’ang'a bilimlerdi qastan burmalaw ta’n bolip, onin’ maqseti sipatinda adamlardi aljastinw ahp qaraladi. Jalg’annm’ bir tu’rin shinhqti jasinw beredi. Teoriyaliq ha’m a’meliy iskerlikte qa’telik tu’sinigi menen birlikte qa’te (oshibka) tu’sinigi alip qaraladi. Qa’teler faktlik (mazmum boymsha) ha’m oydin’ duris emes
quriliwi menen, logikaliq qag’iydalardin’ buziliwi menen baylanisli bolg’an logikaliq bolip tiykarinan ekige bo’linedi. Logikaliq qa’teler o’z gezeginde paralogizmlerge (aldinnan belgilenbegen) ha’m sofizmlerge (qastan) bo’linedi. Biliwde qa’telikler ha’m qa’telerdin’ boliwi so’zsiz, sol sebepli en’ basli ma’sele retinde olardi aniqlaw ha’m bilimler tarawinan shig’anp taslaw alip qaraladi.
Shmliqtin’ klassikahq kontseptsiyasi biliw obektin biliwlik subektten g’a’rezsiz jasaytug’in tiykar retinde tu’siniw menen baylanisli bolg’an proble­malardi payda etti. Biraqta biliw bul subekt ha’m obekttin’ o’z ara ta’sirin beredi ha’m sol sebepli biliw iskerligine kirgizilgen obekt subektten g’a’rezli boladi. Bul mazmundi onin’ subekt ta’repinen qabil etiliwi, joqanda keltirilgen bir qansha subektivlik ha’m obektivlik faktorlar menen belgileniwi an’latadi. Usig’an tiykarlang’an halda biliwdi obektti tek a’piwayi tu’rde kopiyalaw retinde tu’sindiriwge bolmaytug’inlig’i kelip shig’adi.Usig’an uqsag’an sa’y- keslik kontseptsiyasi menen baylanisli bolg’an problemalar klassikahq kon- tseptsiyadan panqlanatug’in kontseptsiyalardin’ payda boliwina alip keldi.
Neopozitivistlerdin’ kogerentlik shinliq kontseptsiyasma muwapiq bilim, eger ol qarama-qarsiliqsiz, ishten kelisilgen bolsa g’ana shm boladi. Misali ushin, Neyrattin’ pikirinshe, bilimnin’ shinhg’i bilimnin’ haqiyqatliqqa sa’ykes keliwi menen belgilenbeydi, al ol barhq bilimlerdin’ o’z ara kelisilgen sistemasi retinde alip qarahwi menen amqlanadi. Ilbette, bilim, a’sirese, ilimiy bilim, o’zinde qarama-qarsihqqa, ishten kelispewshilikke iye bolmawi kerek. Biraq ta kogerentlik teoriya ishten kelisilgen bilimnin’ biliwlik obektke qatnasi ma’selesine juwap bermeydi. 01 tek g’ana jan’a ma’selelerdi ko’tcrcdi.
Pragmatistlik kontseptsiya ushin shinliq retinde keyingi ahng’an bilimnin’ na’tiyjesi menen bilimnin’ sa’ykesligi tu’sindiriledi. Shinliq a’meliy paydahliq, eflektivlilik menen barabar alip qaraladi. Pragmatikler subekttin’ aktiv rolin moyinlawi menen birlikte, shinhqti a’meliy payda menen baylamstiradi. Solay etip,shinliq haqiyqatliq penen emes,al adamnin’ iskerligi menen sa’ykeslikte alip qaraladi. Ko’rip turg’ammizday, pragmatikler de obekt haqqindag’i bilimnin’ sol obekttin’ o’zine qatnasi ma’selesin sheshpeydi, Biraq ol, basqa da klassikahq emes kontseptsiyalar siyaqli shmliqtin’ mazmunin aniqlaw ma’selesi menen baylanisli bolg’an a’hmiyetli ma’selelerdi ko’teredi.