K berdimuratova

Adam problemasi filosofiyadag’i en’ a 'hmiyetliproblemalardin ’ biri. A’sirese, onin’ aktualhg’i ja’miyettin’ rawajlamwinda burilisqa iye basqishlarda, ha’r bir adamnin’ o’mir su’riwinin’ maqseti ha’m mazmum menen baylamsli sorawlar keskin ko’terilgen waqitta artip otiradi. Usinday basqishti bizin’ tariyximiz da bu’gin basinan keshirmekte. Biraq, filosofiyaliq antropologiyamn’ ha’zirgi halatin tohg’iraq tu’siniwimiz ushin onin’ tariyxiy rawajlaniwi menen tamsiwirmz za’ru’r.
Adam haqqinda en’ birinshi pikirler filosofiya payda bolmastan burin payda bolg’an. Tariyxtin’ da’slepki basqishlannda adamlarg’a o’zlikti an’lawdin’ an’izhq ha’m diniy formalan ta’n edi. An’izlarda adam bolmisimn’ ma’nisin tu’siniw aship berildi. Olardin’ tiykannda adamdi filosofiyaliq tu’siniw bo’linip shiqti. Usilayinsha adam haqqmdag’i birinshi ta’limatlar A’yyemgi Shig’is ma’mleketlerinde payda boladi.
Adam haqqinda a’yyemgi hindistanh filosofiya—Vedalarda—A’yyemgi Hindistan a’debiyatmin’ esteliginde sa’wlelengcn. Onda bir waqittin’ o’zinde an’izliq, diniy ha’m filosofiyaliq du’nyag’a ko’zqaras berilgen. A’sirese, adamg’a asa ketken qizig’iwshihq Vedalardi tohqtinwshi tekstlerde—Upanishadalarda baqlanadi. Olarda adamnin’ a’dep-ikramlihq problemalari, om obektler ha’m talaplar du’nyasinan qutqariw jollan ha’m usillan ashilip berilgen. Adam o’zin ko’rsetilgen du’nyadan qutqanwda qanshelli ko’p tabisqa erisse, sonshelli da’rejede ol jetik ha’m a’dep-ikramh boladi. O’zin qutqariw individual jannin’ (atman) du’nyahq janda (braxman) eriwi arqali iske asinladi. Upanishadalarda «Bizler qayaqtan payda bolg’anbiz?», «Bizler qay jerde jasap atirmiz?», «Qay jaqqa ha’reket etpektemiz?» h.b. ko’plegen sorawlar qoyiladi.
Upanishadalardin’ a’hmiyetli quram (sostav) bo’legi retinde aylanbahqqa iye o’mir kontseptsiyasi (sansara) ahp qaraladi. Omn’ menen bahalaw mzami (karma) tig’iz baylanista. Sansara ta'limatinda adam o’miri qayta tuwihwlardm’ sheksiz maqsetinin’ belgili formasi retinde tu’sindirilcdi. Bunday tu’sindirme o’z baslamasin adamlardin’ animistlik ko’zqaraslannan aladi. Karma mzami individtin’ qayta tuwihwlardm’ u’zliksiz aylanbasina kiriwin an’latadi ha’m adamnin’ keleshektegi tuwihwin aldinnan amqlaydi. 01 adam o’mir boyi ne islese, somn’ na’tiyjesinde belgilenedi. Sol sebepli o’tmishte kirn jaqsi ha’re- ketlerdi islese, ol joqan qatlammn’ (varna) wa’kili, din xizmetkeri (braxman), jawinger (kshatriya), jer iyesi, satiwshi (vayshya)) tu’rinde tuwiladi. Kim naduns turmis obrazin keshirse, ol kcleshekte shudra (tikkeley o’ndiriwshi massa,
g'a'rezli xaliq), yaki haywan denesi tu’rindc tuwiladi. Adam o’mirde ne menen ushirassa, onm’ ha’mmesi karma menen amqlang’an boladi.
Adam A’yyemgi Hindistan filosofiyasinda du’nya ju’zlik jannm’ (ruwxtin’) bir bo’legi sipatinda tu’sinilcdi. Jannm’ ko’ship qomw haqqmdag’i ta’limatin- cla tiri maqluqlar menen qudaylar arasindag’i shegara jiljimah ko’riniske iye boladi. Biraq, erkinlikke umtiliw, sansara-karma nizami menen empirikahq bol­mistin’ shirmawinan ha’m seziwlerden qutiliw tek g’ana adamg’a ta’n ekenligin aytiwimiz kerek. Upanishadalardin’ bahahg’i da usi mazmun menen baylanisii.
Hindistandag’i adam haqqmdag’i barliq filosofiyanin’ rawajlaniwina Upanishadalar u’lken ta’sirin tiygizdi. A’sirese, sansara ha’m karma ta’limati keyingi filosofiyaliq ha’m diniy kontseptsiyalar ushin tiykar xizmetin atqardi.
A’yyemgi Qitay filosofiyasi o’zinin’ adam haqqindag’i ta’limatin do’retti. Onin’ en’ iri wa’killerinin’ biri Konfutsiy (om Kun-tszi—ustaz Kun dep te ataydi) bolip tabiladi. Onin’ bash ta’limatin «aspan» kontseptsiyasi quraydi. Aspan ta’biyattin’ bir bo’legi bolip qoymastan, ol joqarg’i ruwxiy ku’shti de an’latadi. Biraq, onin’ filosofiyasinin’ negizinde aspan, uliwma ta’biyat du’nyasi emes, al adam, onin’ jerdegi o’miri ha’m jasawi ahp qaraladi, yag’niy ol antropotsentristlik xarakterge iye boladi.
O’zine zamanlas ja’miyettin’ ldirap atirg’anhg’ina qiynahp, Konfutsiy en’ aldi menen adamnin’ a’dep-ikramli minez-qulqina diqqat awdaradi. Aspan ta’repinen belgili etikahq sapalar berilgen adam moralhq mzam (dao) menen kelisip jasawg’a ha’m etikahq sapalardi ta’lim-ta’rbiya protsesinde jetilistiriwge ma’jbu’r. Ta’lim-ta’rbiyanm’ maqseti «ideal adam» (tszyun-tszi) da’rejesine erisiwdi an’latadi. Bul kontseptsiyam birinshi ret Konfutsiy islep shiqqan. Tszyun-tszig’a jaqinlawi ushin ha’r bir adam etikahq printsi plerdin’ ta’rtibine boysmiwi tiyis. Olardm’ ishinde orayliq orindi jen (adamgershilik, gumanistlik, adamlarg’a bolg’an muhabbat) kontseptsiyasi iyeleydi. 01 shan’araqtag’i ha’m ma’mlekettegi adamlar arasmdag’i «idealhq qatnasiqlar» mzamin «o’zin’e say ko’rmegen na’rseni, basqag’a tileme» degen qag’iydag’a sa’ykes tu’rde sa’wlelendiriwdi an’latadi. Bul qag’iyda a’dep-ikramhhq imperativ retinde keyin ala ha’r qiyli variantlarda A’yyemgi Gretsiyada «jeti damshpannin’» ta’limatlarmda, Bibliyada, Kanttin’, Berdaqtm’ h.b. oyshillardin’ miynetlerinde ushirasadi. Konfutsiy «syao» (balaliq hu’rmetlilik, izzetlilik, ata-anag’a ha’m jasi u’lkenlerge hu’rmet) printsipine o’zgeshe diqqat awdaradi.01 «u’lken shan’araqti» an’latatug’in ma’mleketti basqanwdin’ en’ na’tiyjeli (effektiv) metodi ha’m basqa moralhq normalardin’ o’zegi retinde ahp qaraladi. Bug’an qosimsha Konfutsiy minez-quhqtin’ li (etiket) ha’m i (a’dillik) dep atalatug’in printsi plerine de a’hmiyet berdi.
Konfutsiy ta’limati menen birge A’yyemgi Qitay filosofiyasinda daosizm bag’dari da u’lken a’hmiyetke iye boldi. Onin’ tiykarm salg’an Lao-tszi. Daosizmnin’ tiykarg’i ideyasin dao (jol, mzam) haqqindag’i ta’limat—
ta’biyattin’, ja’miyettin’, jekke adamnin’ minez-qulqinm’ ha’m oylawmin’ ko'zge ko’rinbeytug’in, ta’biyiy mzami—quraydi. Adam o’zinin’ o’mirinde dao printsi pine tiykarlamp jasawi tiyis, yag’niy omn’ minez-qulqi adam ha’m a’lemnin’ ta’biyati menen sa’ykeslikte boliwi tiyis. Dao printsi pine boysin- g’anda ha’reketsizlikte mu’mkin, ol ha’m toliq erkinlikkc, baxitqa ha’m gu’lleniwge ahp keledi.
Adam haqqinda uliwma a’yyemgi shig’is filosofiyasin analizley otirip, omn’ a’hmiyetli belgisi retinde insannm’ sotsialhq ha’m ta’biyatliq du’nyag'a liu’r- metli ha'm gumanistlik qatnasta bohwg’a bag’darlamwin ahp qarawg’a boladi. Bug’an qosimsha bul filosofiyaliq da’stu’r adamnin’ ishki du’nyasin jetilis- tiriwge bag’darlang’an. Sol sebepli ja’miyetlik turmisti, ta’rtipti, basqanwdi h.b. jaqsilaw en’ aldi menen individtin’ o’zgeriwi ha’m omn’ja’miyetke iykemle- siwi menen baylamstinladi (sirtqi du’nyani o’zgertiwge emes). Filosofiyaliq antropologizmnin’ xarakterli belgisi retinde bul jerde transtsendentalizm, yag’niy adam, omn’ du’nyasi ha’m ta’g’diri iranstsendentlik du’nya menen baylamstinladi.
A’yyemgi Shig’istin’ adam filosofiyasi, en’ aldi menen buddizm, konfutsiy- shilik, daosizm siyaqli ag’imlar, Shig’is ma’mleketlerinin’ adam haqqindag’i ta’limatimn’ keyingi rawajlamwina, turmis obrazimn’ qa’liplesiwine, oylaw usilina, ma’deniy da’stu’rlerine ta’sirin tiygizdi.
Antikahq Gretsiya Batis Evropa filosofiyaliq antropologiyasmin’ rawajla- mwina baslama boldi. A’yyemgi grek filosofiyasinda da’slebinde adam o’zinshe jasamaydi, al ol kosmos, absolyut ta’rtip dep qabil ahng’an ja’miyetlikqat- naslar sistemasinda o’mir su'redi. Kosmos tu’sinigi bul jerde adamhq ma’nige iye, al adam bolsa kosmostin’ bo’legi, makrokosmosti sa’wlelendiriwshi mikro- kosmos sipatinda tu’sindiriledi. Adam haqqinda usinday ko’zqaraslarg’a Milet mektebinin’ wa’killeri iye edi.
Tikkeley antropologiyaliq problemag’a o’tiw sofistlerdin’ ag’amwshihq iskerligi ha’m Sokrattin’ filosofiyaliq etikasi menen baylanisli boldi. Sofistlerdin’ tiykarg’i printsi pi, olardin’ lideri Protagor ta’repinen alg’a taslang’an «Barhq na’rscnin’ o’lshemi—adam...» degen printsip boldi. Sofistlerdin’ kontseptsiya- sinda u’sh na’rsege diqqat awdariwinuz kerek. Birinshiden, iygilik, a’dillik h.b. etikaliq fenomenlerdi tu’siniwdegi olardin’ subektivizmine ha’m relyativizmine. Ekinshiden, olar adamdi bolmisqa en’ bash ha’reket etiwshi individ tu’rinde kirgizedi. U’shinshiden, olar birinshi ret biliw protsesin ekzistentsialliq ma’ni menen toltiradi ha’m shmliqtin’ ekzistentsial xarakterin da’lilleydi.
Sokrat ushin qizig’iwshihqti adamnin’ ishki du’nyasi, omn’ jam ha’m jaqsihqlar (dobrodetel) oyatadi. Ol «jaqsiliq—bul bilim» dep birinshi ret etikaliq ratsionalizm printsi pin da’lilleydi. Sol sebepli jaqsi ha’m a’dilliktin’ ne ekenligin bilgen adam hesh waqitta jaman islerdi islcmeydi, a’dilsizlikke jol qoymaydi. Adamnin' basli ma’selesi shmliqti biliw tiykannda a’dep-ikramh jetiklikke ha’mme waqitta umtiliw bolip tabiladi. 01 en’ aldi menen o’zin biliwden, o’zinin’ a’dep-ikramliliq tiykarm ha’m onin’ iske asiwin biliwdcn baslanadi. O’mir boyt Sokrat o’zinin’ adam filosofiyasindag’i usi a’dep-ikram- liliq printsi pti iske asinwg’a ha’reket etti (Sokrattin’ o'limi de og’an misal bola aladi).
Adam haqqindag’i ta’limatta materialistlik monizm nin’ wa’kili retinde Demokritti ahp qarawg’a boladi. Adam ta’biyattin’ bo’legi bolip, ol ta’biyat siyaqli atomlardan quralg’an. Adamnin’jam da atomlardan turadi. O’mirdin’ maqsetin baxit belgileydi, biraq ol denclik la’zzetleniwge ha’m egoizmge ahp kelmewi tiyis. Baxit ruwxtin’ quwamshh halati (evtyumiya). Onin’ a’hmiyetli sha’rtin—o’lshem quraydi. O’lshemdi saqlawg’a adamnin’ aqili ja’rdem beredi. Demokrittin’ pikirinshe, «tilew erkekke emes, al balag’a ta’n», ma’rt adam o’zinin’ qumarman ku’shlirek keledi.
Platonnin’ Demokritten parqi sonda, ol jan ha’m denenin’ anropologiyahq dualizmi pozitsiyasinda turadi. Biraq, adamdi adam qilatug’in tiykar retinde jan ahp qaraladi. Dene bolsa og’an qarsi qarattlg’an materiyam an’latadi. Sol sebepli janmn’ sapasinan adamnin’ uhwma sipatlamasi, onin’ sotsialliq statusi g’a’rezli. Janmn’ ierarxiyasinda birinshi onnda filosoftin’ jam, en’ keyingi onnda nrannm’ jam turadi. Sebebi, filosoftin’jam basqalarg’a sahstirg’anda danahqqa iye, bilimlerge umttladi, al olar o’z gezeginde adamnin’ tiykarm sipatlawdag’t, onin’ haywannan parqin ko’rsetiwdegi en’ bash ko’rsetkish bolip tabiladi.
Adamnin’jam ha’mme waqitta transtsendentlik ideyalar du’nyasina umti- ladi, ol ma’n’gi jasaydi, dene bolsa o’ledi. Bunday adamnin’ eki ta’repli, qarama- qarsiliqli xarakteri haqqmdag’i ta’limat adam haqqindag’i orta a’sirlerdegi diniy ta’limatqa o’z ta’sirin tiygizdi. Platonnin’ pikirinshe, jan ha’m denenin’ birligi ha’m qarama-qarsilig’inda adamnin’ o’mir su’riwinin’ ma’n’gi tragizmi sa’wlelengen. Eger denelik adamdi haywanlardu’nyasina qoysa, onda jan om bul du’nyanm’ u’stine ko’teredi, dene—bul materiya, ta’biyat, al jan bolsa— ideyalar du’nyasina bag’darlang’an boladi.
Aristotel kontseptsiyasinda adam ja’miyetlik, ma’mleketlik, siyasiy maqluqat retinde ahp qaraladi¹. Adamnm’ bul sotsialliq ta’biyati onin’ haywanlardan parqin ko’rsetedi.
Tag’i da bir adamnm’ o’zgeshe belgisin onin’ aqilhhg’i quraydi. «Adam birinshi gezekte aqildi an’latadi». Solay etip, Aristoteldin’ pikirinshe adam— aqilg’a iye ja’miyetlik haywan. Sotsialliq ha’m aqilhhq om basqa haywanlardan pariqlaytug’in eki tiykarg’i sipatlamam beredi. Bug'an qosimsha Aristoteldin’ adamnin’ iskerlik tiykan haqqmdag’i jag’daydi formulirovkalawg’a tig’iz jaqinlag’amn aytiwimiz kerek. 01 adamnin’ iygilikli turmisi iskerlikte (insannin’ o’zin realizatsiyalawimn’ birden bir mu’mkinshiligi) o’z ko’rinisin tabatu- g’mhg’i haqqinda aytadi.
Ja’miyet ha’m insannm’ ara qatnas ma’selesinde Aristotel metodologiyahq kollektivizmge kiredi, yag’my sotsialliq pu’tinnin’ individten prioritetin (u’stinligin) moyinlaydi.
Uliwma alg’anda, a’yyemgi grek filosofiyaliq antropologiyasi, a’yyemgi shig’is filosofiyasi siyaqh, o’zinde an’iz ha’m dindi sa’wlelendircdi, olar menen tikkeley dialogta rawajlanadi. Biraq, A’yyemgi Gretsiyadag’i adam filosofiyasi o’zinin’ mektepleri, bag’darlan boymsha ha’r ta’replemelikke iye. Bul jerde antropolo- giyahq materializm ha’m antropologiyahq idealizm, individualizm ha’m kollek- tivizm bir biri menen kesilisedi ha’m bir birine qarsi turadi, bul jerde tek g’ana adam ta’biyat ha’m kosmostin’ bo’legi sipatinda ahp qaralmay, al ta’biyat ha’m kosmos ta adamnin’ dawami sipatinda ahp qaraladi. Adam du’nyag’a ashiq qatnasta bolip, ja’miyetke ha’m onin’ o’zgerisine qatnasta aktiv pozi- tsiyam iyeleydi.
Orta a’sirlerde adam quday ta’repinen omatilg’an du’nya ju’zlik ta’rtip- tin’ bir bo’legi sipatinda ahp qaraladi. Adam qudaydin’ obrazin beredi. Bul ko’zqarasqa tiykarlang’an halda realhqta adam o’zinin’ gu’na etiwine baylanisii ishten ekilenedi. Sol sebepli ol qudayliq ha’m adamliq ta’biyattin’ birligi retinde ahp qaraladi. Ha’r bir adam aldinnan qudayliq ta’biyatqa iye bolg’anhg’i sebepli, ol qudayg’a ishten jaqinlaw mu’mkinshiligine iye.
Sotsialhq ma’nide orta a’sirlerde adam qudayliq ta’rtiptin’ passiv qatnasiw- shisi depja’riyalanadi ha’m qudayg’a qatnasta tek tiri jan sipatinda qabillanadi. Adam ushin en’ bash ma’sele qudayg’a bannsha jaqinlaw ha’m qorqmishh sud ku’ni o’zin qutqanwg’a erisiw bolip tabiladi. Sol sebepli adamzat tariyximn’ barliq dramasi gu’nag’a batiw-gu’nam juwiw paradigmasinda o’z sa’wlesin tabadi. Qa’legen adam bum o’zinin’ is-ha’reketin quday menen o’lshep, o’zi iske asiradi.
Jan’a zamanmn’ filosofiyaliq antropologiyasi kapitalistlik qatnaslardin’, ilimiy bilimnin’ ha’m gumanizm degen at alg’an jan’a ma’deniyattm’ payda boliwi menen qa’li plesedi. Eger orta a’sirlerdegi diniy filosofiya adam problemasin mistikaliq planda sheshken bolsa, Oyaniw da’wirinin’ filosofiyasi adamdi jerge qoyadi ha’m usi tiykarda onin’ problemasin sheshiwge unnadi. Adamnin’ aldinnan gu’nag’a batiw ta’limatina qarsi ol adamnin’ jaqsihqqa, baxitqa, garmoniyag’a ta’biyiy umtihwin bekkcmleydi. Og’an antropotsentrizm ha’m gumanizm ta’n bolip, quday tolig’i menen biykarlanbaydi. Biraq, filosoflar o’zlerinin’ bayrag’i retinde qudaydi emes, al adamdi ahp qaraydi. Onin’ sheksiz mu’mkinshiliklerine isenim alg’a su’riledi. Bular menen bir qatar individualizm, egoizm, utilitarizm elementleri de rawajlana baslaydi.
Jekke ma’ptin’ adam haqqmdag’i ko’zqaraslarg’a, onin’ minezine ha’m o’mirlik ustanovkalarina ta’siri T.Gobbs kontseptsiyasinda ayqin tu’rde o’z sa’wlesin tabadi. Onin’ pikirinshe (Aristotelge qarsi) adam ta’biyati boymsha ja’miyetlik maqluqat emes. Kerisinshe, «Adam adamg’a—qasqir», al «Ha’mme-
nin' ha’mmege qarsi unsi» ja’miyettin’ ta’biyiy halatin beredi. Bunday halattin’ tiykann—jan’a ekonomikaliq qatnaslar jag’dayindag’i adamlar arasindag’i uliwma konkurentsiya quraydi.
ilimnin’ rawajlamwinm’ adam haqqindag’i ko’zqaraslarg’a ta’siri ha’m omn’ menen amqlanatug’in antropologiyaliq ratsionalizm B.Paskaldin’ filosofiyaliq ko’zqaraslannda ayqin ko’rinedi. Omn’ pikirinshe, adamnin’ ullilig’i ha’m ma’rtebesi «omn’ oylaw uqiplilig’inda».
Biraq, jan’a evropahq ratsionalizmnin’ ha’m antropologiyaliq ratsionalizm- nin’ tiykann saliwshi retinde R.Dekart alip qaraladi. Omn’ pikirinshe, oylaw adamzattin’ jasawimn’ birden bir jetkilikli gu’wasin an’latadi. Bul jag’day omn’—«Oylayman, demek jasayman»—degen tiykarg’i tezisinen keli p shig’adi. Onda jan ha’m denenin’ antropologiyaliq dualizmi baqlanadi, Dekart olardi eki ha’r qiyli sapali substantsiya retinde alip qaraydi. Berilgen mazmun psixofizikaliq problemanm’ islep shig’ihwmda u’lken a’hmiyetke iye boldi. Dekarttin’ pikirinshe, dene mashina bolsa, sana og’an ta’sir etedi, o’z gezeginde, omn’ ta’sirin o’zinde sezedi.
Bunday adamdi mashina sipatinda alip qarawshi adamg’a mexanistlik ko’zqaras sol da’wirde ken’ tarqalg’an edi. Omn’ ayqin misali retinde J.Lametri- din’ «Adam-mashina» atli miyneti bola aladi. Adam organizmi o’zinshe qotlanatug’in, saat mexanizmine uqsas mashina sipatinda alip qaraldi. Bug’an uqsas ko’zqaraslar XVIII a’sirdin’ frantsuz materialistlerine (Golbax, Gelvetsiy, Didro) ta’n edi. Olardin’ filosofiyaliq antropologiyasmin’ basqa o’zgeshe belgisin adamdi ta’biyat mzamlan menen belgilengen, omn’ jemisi sipatinda alip qaraw berdi. «Adam oy da’rejesinde de ta’biyattan shig’ip kete almaydi”¹. Olar mexanistlik determinizm printsiplerine tiykarlang’an halda, adam erkinin’ erkinligin moyinlay almadi. Adamnin’ aldinnan gu’nag’a batiwi haqqindag’i dogmam kritikalay otinp, bul oyshillar adam ta’biyati aldinnan saqiy ha’m gu’nasiz degen pikirdi qolladi.
Nemets klassikahq filosofiyasi adamdi filosofiyaliq izertlewlerdin’ orayma qoyadi. I.Kant ushin «Adam degen ne?» atli soraw filosofiyamn’ tiykarg’i ma’selesin beredi, al adam bolsa—«du’nyadag’i en’ basli predmet»¹ bolip tabiladi. Dekart siyaqli Kant ta antropologiyaliq dualizm pozitsiyasinda turadi, biraq omn’ dualizmi dene ha’m jannin’ dualizmin emes, al a’dep-ikramli- ta’biyatliq dualizmdi an’latadi. Kanttin’ pikirinshe adam, bir ta’repten, ta’biyat za’ru’rligine tiyisli, al ekinshi ta’repten—a’dep-ikramli crkinlikke ha’m absolyut­lik bahaliqlarg’a tiyisli. Ol qubilislardin’ seziwlik du’nyasimn’ quram (sostav) bo’lcgi sipatinda za’ru’rlikke boysinadi, al ruwxiyliqtin’ iyesi sipatinda—ol erkin bolip sanaladi.
Kant adamdi avtonom ha’m g'a’rezsiz baslama, o’zinin' teoriyaliq ha’m a meliy iskerliginin’ mzam slug’ariwshisi sipatinda tu’sindiriwge umtiladi. Onin' antropologiyasi adam erkin ha’reket etiwshi maqluqat sipatinda o’zi menen neni islcydi yaki islewi kerek degen mazmundi izcrtlewi tiyis. Minez-quhqtin’ baslang’ish negizi sipatinda kategoriyahq imperativ (qa’legen insan birden bir maqsetke iye boladi ha’m jetkilikli degen postulatqa tiykarlanatug’in formal ishki buyriq, talap) ahp qaraladi. Sol sebepli insan hesh waqitta qanday da bir ma’selelerdin’ iske asiwimn’ usili sipatinda qollamlmawi kerek.
Kanttin’ pikirinshe, adam ta’biyati boymsha jawiz, biraq ol jaqsthqtm’ da’neshclerine dc iye. A’dep-ikramhhq ta’rbiya ma’selesinin’ mazmunin jaqsiliq negizlerinin’ adamnm’ jawizhqqa umtihwinan u’stin keliwin ta’miyinlew quraydi. Jawizliq aldinnan berilse de, jaqsihqtm’ elementleri adamlarda ayipti seziw tu’rinde o’mir su’redi. Sol sebepli normal adam «hesh waqitta ayiptan jiraq emcs», ol o’z gezeginde moraldin’ tiykann quraydi. Barliq waqitta haq ha’m timsh ar-namisqa iye adam, moralhq bola almaydi. Adamnin’ basqa maqluqatlardan tiykarg’i parqi o’zin an’lawda. Usig’an tiykarlang’an halda egoizm adamnin’ ta’biyiy qa’siyeti sipatinda kelip shig’adi. Biraq, Kant egoizmge qarsi gu’resedi.
O’zinin’ ta’limatinda Kant sana ha’m sanasizhq problemasina da toqtap o’tedi. 01 adamda aqil ta’repinen basqarilmaytug’in «qaran’g’i eleslerdin’» bar ekenligin aytadi.
Gegeldin’ antropologiyahq kontseptsiyasi ratsionalizm menen suwg’anlg’an. Adamnin’ haywannan parqi onin’ oylawinda. 01 barliq adamzatqa onin’ adamgershiligi haqqinda dag’azalaydi¹. Ol adamdi ruwxiy iskerliktin’ subekti sipatinda ahp qaraydi. insannin’ individten ayirmashihg’i sonda, ol adam ta’repinen o’zin sheksiz, uhwma, erkin maqluqat sipatinda tu’siniwdcn baslanadi. Sotsialliq ma’nide Gegeldin’ ta’limati metodologiyahq ha’m sotsiologiyahq kollcktivizmdi, sotsialliqtin’ individten u’stin tunwin ayqin sa’wlelendiredi.
L.Feyerbax bolsa tiri, konkret adamnin’ o’zlik bahahg’in ha’m a’hmiyetin bekkemleydi. Adamdi cn’ aldi menen ta’biyattin’ bo’legi sipatinda, seziwlik- denelik maqluqat retinde tu’sindiredi. Feyerbaxtin’ antropologiyahq monizmi adamdi idealistlik tu’siniwge, jan ha’m denenin’ dualizminc qarsi bag’darlang’an. Biraq, adamnin’ o’zin Feyerbax abstrakt tu’rde tu’sinedi. Onin’ adanu real sotsialliq baylamslardan, qatnaslardan ha’m iskerliktcn ayinlip qaladi.
K.Marks bolsa kapitalistlik ja’miyette bolip atirg’an dcgumanizatsiyalamw protsesin ko’rsetedi. 01 adamnin’ja’miyetten bo’lekleniwinin’ scbeplerin, oni saplastmw jollarm, onin’ ma’plerin qanaatlandinw, erkin ha’m ha’r ta’rep- lemc rawajlamw jag’daylann izertleydi. U’stinlikke adam emes, al ja’miyet iye boladi. Adamnin’ja’miyetlik baylams ha’m qatnaslar jemisi retindegi sipatlamasi onin’ ja’miyetke sahstirg’anda ckilemshige aylamwina tiykar boladi.
Bul ko’zqaras jetkilikli da'rejedc a’dil ha'm sahstirmah shmhqqa iye. Sebebi adam, eger ol ko’p sanh ja’miyetlik qatnaslarg’a, baylanislarg’a (da’slebinde o’zinin’ shan’arag’i menen, keyin ala jora-joldaslari menen, qanday da bir millet, ma’mlekel h.b. sotsiumlardin’ ag’zasi boliwi menen) tu’sse g’ana adam boladi. Biraq,bul pozitsiya o’zinde bir ta’replemelikke iye, ol qa’wipli de tuwg’izadi. insannm’ sotsiallasiwi, ja’miyetlik qatnaslarg’a absolyut da’rejede kirgiziliwi, onin’ «ja’miyetlesiwi» adamnin’ individualhg’inm’ ha’m insanhq qa’siyetinin’jog’ahwina ahp keledi. Adamja’miyetke qatnasta birlemshi emes, al ckilemshi bolip, onin’ tuwindisma aylanadi. Na’tiyjede adamnin’ o’zi, onin’ qaytalanbawshihg’i, unikalhg’i, o’zin an’lawi jog’aladi. Adam maqset tu’rinde emes, al usil tu’rinde ahp qaralip baslanadi. Maqset retinde ol ko’birek sotsialla- sip ja’miyetke, ma’mleketke bag’darlanadi. Usi ma’nide adam adamnan u’stin turatug’in mexanizmnin’ bir «burandasina» aylaniw kontseptsiyasi kelip shig’adi. Ma’mlcket adam ushin emes, al adam ma’mleket ha’m ja’miyet ushin o’mir su’rip baslaydi.
§2. Adamnin’ payda boliwi.
Adamdag’i biologiyahq ha’m sotsialliqtin’ birligi
Adamnin’ kelip shig’iw problemasin tu’sindiriwge Sh.Darvinnin’ evolyu­tsiyahq teoriyasi ta’sirin tiygizdi. Ol adam biologiyahq tu’r sipatinda o’zinin’ baslamasin adam ta’rizli maymillardan alg’anlig’in tu’sindiredi. Biraq, Darvin ne sebep adam haywanlar du’nyasinan bo’linip shiqqan degen sorawg’a juwap bermeydi. Bul sorawg’a F.Engels juwap beriwge ha’reket etti. Onin’ pikirinshe adam ta’rizli maymillardin’ ayinm tu’rleri ta’biyiy-klimathq jag’day­lardin’ ta’sirinde o’zlerinin’ turmis obrazin o’zgertiwge ma’jbu’r bolg’an. Olar tereklerden jeige tu’skcn, sonin’ na’tiyjesinde olardin’ aldin'g’i qollannin’ funktsiyasi artqilanmn’ funktsiyalannan panqlang’an. A’ste-aqmn rawajlamp atirg’an qollar miynet qurallann o’ndiretug’in ha’m paydalanatug’in organg’a aylang’an. Miynet bolsa miydin’ rawajlaniwina, sananin’, tildin’ payda bohwina ahp kelgen. Solay etip, darvinlik antropogenez kontseptsiyasi sotsiogenez benen tohqtinladi.
ilimnin’ XX a’sirde rawajlamwi bul ideyalarg’a o’zgerisler kirgizedi¹. Antroposotsiogenez protsesinin’ o’z ara ta’sir etiwshi komponentleri ha’m faktorlarinin’ qosimsha baylanisi kelip shig’adi: ta'biyiy, ekonomikaliq, antro- pologiyahq ha’m sotsialhq. Ekonomikaliq ha’m antropologiyahq protseslerdin’ baylamstinwshi zvenosi retinde tiykannan joqan antropoidlardin’ o’mirlik iskerliginin’ qayta qurihwi, al antropologiyahq ha’m sotsialhq mzamhqlardin’ o’z ara ta’sir etiw tarawi retinde miynet siyaqli iskerliktin’ rawajlamwi, sananin’ ha’m tildin’ rawajlamwi ahp qaraladi.
Adamnin’ kelip shig'iw ma’selesin analizlegende ondag’i biologiyaliq ha’m sotsialliqtin' o’z ara qatnasin u’yreniw u'lken a’hmiyetke iye. Adam haywan - larday seziw organlanna iye. Biraq, adam qarama-qarsihqh, eki ta’repleme ta’biyatqa iye: ol haywan da ha’m haywan emes te. Bizlerge tu’sinikli tilde om ta’biyiy ha’m sotsialhq maqluqat retinde alip qarawg’a boladi. Biraq ondag’i eki baslama bir biri menen qalay u’ylesedi?
Filosofiyada bul ma’selege eki ha’dden tis shekten shig’ip tu’sindirme beriw bar. Olardin’ birinshisi—adamdi haywanliq baslama dep tu’sindiredi. Misali, Z.Freyd turnustin’ barliq tarawlarmda adam tiykannan haywanliq instinktler menen ha’reketke keledi, deydi. Birinshi oring’a a’wladti (tekti) dawam ettiriw instinkti shig’anladi. Biraq, adam erkin emes haywan. Omn’ o’mirinde shekke iye sotsialhq momentler bar, olar tolig’i menen jinisliq talaplardi qanaatlandmwg’a mu’mkinshilik bermeydi. Sol sebepli adam o’zindegi haywanliq instinktti basiw kerek, ol o’z gezeginde, bir ta’repten, nevrozlardi (komplekslerdi) payda etedi, al ekinshi ta’repten, toplang’an energiya sanasizliq da’rejede qayta o’zlestiriledi, iskerliktin’ basqa formalarina bag’darlanadi. 01 do’retiwshilikti, ma’deniyatti payda etetug’m kompleksler sublimatsiyasi dep ataladi. Ko’rinip turg’anmday, sotsialliqtin’ derckleri iskerliktin’ biologiyaliq mexanizmlerine iykemlestiriledi.
Ekinshi usil adamnin’ ha’m omn’ iskerliginin’ o’mir su’riwinin’ biologiyaliq tiykarlarm moyinlamaydi. Olar a’hmiyetke iye emes dep tu’sindiriledi, al adamdag’i sotsialliqtin’ a’hmiyeti ulig’lanadi. Adamdag’a ayirim biologiyaliq o’zgeshelikler sotsialhq sebepler menen tu’sindiriledi. Misali, rawajlang’an ellerde adamlardin’ tez pa’t penen rawajlamwi (akseleratsiya) ta’miyinlenedi. Omn’ sebebi sotsialhq tarawda dep tu’sindiriledi. Al rawajlanbag’an regionlarda adamlardin’ fizikaliq jaqtan nabit boliwi bayqaladi. Omn’ da sebebi sotsialhq tarawda dep tu’sindiriledi.
Biosotsialhq maqluqat retinde adam o’zinde genetikahq ha’m sotsialhq programmalardin’ ta’sirin sa’wlelendiredi. Genetikahq qa’siyetlerdin’ wa’kili retinde DNK molekulalari xizmet etedi. Sotsialhq programmamn’ wa’kili retinde adam miyi, amg’iraq aytsaq, kclesi a’wladlarg’a ta’lim ha’m ta’rbiya arqali beriletug’in adamzat ta’jiriybesi alip qaraladi. Genetika adamnin’ na’sillik potentsialmin’ sheksiz ekenligin ha'm uzaq waqit saqlanatug’mhg’in da’lilleydi. Biraq, adamlardin’ jasawmin’ sotsialhq jag’daylan belgili da’rejede adamlardin’ ha’m ja’miyettin’ rawajlamwin amqlap baslaydi.
Adamnin’ tiykarg’i problemasi filosofiyaliq antropologiyamn’ orayinda tunpti. Qa’legen na’rsenin’ tiykan sol na’rsenin’ bolmismin’ immanentlik usili menen, omn’ o’mir su’riwinin’ ishki mzamlan menen amqlanadi. Adamnin’ da tiykan omn’ immanentlik substantsiyasinan g’a’rezli tu’rde amqlamwi tiyis. Adamnin’ tariyxiy bolmismin’ tiykannda turiwshi onday substantsiya retinde, ha’zirgi zaman ilimi boyinsha, ja’miyetlik o’ndiris shegarasinda iske asatug’in miynet iskerligin alip qarawg’a boladi. Adam ja’miyetlik qatnaslarg’a kirmey miynet iskerligi menen shug’illana almaydi. Ja’miyetlik o’ndiris ha’m miynet iskerliginin’ rawajlaniwi menen adamlardin’ ja’miyetlik qatnaslan da rawajlanadi. individ qanday da’rejede ja’miyetlik qatnaslardin’jiynag’in o’zinde o’zlestirse, iske asirsa, sonday da’rejede onin’ o’zin-o’zi rawajlandiriwi ta’miyinlenedi. Bul jerde ja’miyetlik qatnaslardin’ barliq jiynag’i—o’tmishtegi, bu’gingi materialliq, ideologiyahq qatnaslar diqqatqa ahnadi. Bul mazmun metodologiyaliq a’hmiyetke iye, sebebi og’an tiykarlang’an halda bizler adamdi turpayi-materialistlik te, idealistlik te, metafizikaliq ta tu’rlerde tu’sindirmeymiz, al om tek g’ana dialektikahq ma’nide tu’sinemiz. Basqasha aytqanda, om tek «ekonomikahq adamg’a» yaki «aqilli adamg’a» yaki «oynaytug’in adamg’a» ten"lestiriwimizge bolmaydi. Adam bir waqittin’ o’zinde o’ndiretug’in da, aqilli da, ma’deniy de, a’dep-ikramhh da, siyasiy da h.b. maqluqat. 01 o’zinde ja’miyetlik qatnaslardin’ barliq kompleksin belgili da’rejede ja’mleydi ha’m sog’an bayla- msli o’zinin’ sotsialliq tiykarm iske asiradi. Bui sorawdin’ basqa aspckti adam­nm’ adamzat tariyximn’ perzenti boliwi menen baylamsli. Ha’zirgi adam ja’miyetlik tariyxiy protsestin’ rawajlamw na’tiyjesin beredi. Basqasha aytqanda, adamnin’ ha’m adam teginin’ birligi bul jerde so’z etilmekte.
Biraq, adam tek g’ana ja’miyettin’ ha’m ja’miyetlik qatnaslardin’ rawajlamw na’tiyjesi bolip qoymastan, ol o’z gezeginde olardin’ do’retiwshisi de. Usig’an baylamsli, adam bir waqittin’ o’zinde ja'miyetlik qatnaslardin’ obekti de ha’m subekti de bolip tabiladi. Adamda subekt ha’m obekttin’ barabarhg’i, birligi iske asadi.
Solay etip, adamnm’ sotsialhq-iskerliktiykan haqqinda so’z etiwimizge boladi. iskerliksiz, sotsialliq qatnaslar ha’m qatnasiqsiz adam adam bola almaydi. Aristotel qatnasiqqa tu’se almaytug’in adam yaki haywan, yaki quday dep aytqamnda haq edi.
Usi bag’darda aqil siyaqli adamnin’ tiykarhq sipatlamasi payda boladi. Biraq, adam o’zinin’ tiykarma iykemlestirilmeydi. 01 o’zinin’ real ko’rinisinde o’mir su’riwde ko’rinedi. Eger adamnin’ tiykan «adam» teginin’ uliwma sipatlamasi bolsa, onda qa’legcn individtin’ o’mir su’riwi barliq waqitta o’zinin’ konkret-empirikahq ko’rinisinde individualhqqa iye boladi. 01 bir pu’tin maqluqat sipatinda individtin’ bolmismin’ ko’p tu’rliligin an’latadi. Bul pu’tinlik adamnin’ biologiyahq, sotsialliq ha’m psixologiyahqtin’ birligi ekenliginde ko’rinedi ha’m onin’ biopsixosotsialhq fenomen ekenligin an’latadi. Bul faktorlardin’ birewin joq etiw arqali, bizler adamdi joq etemiz. Sol sebepli adamnm’ uqiplihqlannin’ rawajlaniwi ha’m onin’ pu’tinliksipatinda qa’li plesiwi barliq waqitta ko’rsetilgen tiykarg’i faktorlar—ta’biyiy berilgenlcr, sotsialliq ortaliq ha’m adamnin’ «meni»—menen baylamsli.
Adamnin’ o’mir su’riw problemasi o’zinin’ izertleniw shin’in ekzistentsia- lizmde (latin so’zi, jasaw degendi an’latadi) tapti. Adamnin’ jasawi onda adamnin’ individual-real, bul du’nyanin’ shegarasinan shig’iwi (transtsen- dentsiya) menen sa’ykes keletug’in adam bolmisi sipatinda tu’sindirilcdi. Adamnin’ o’mir su’riwinin’ sheklengenligi jasawdin’ o’zinde berilgen boladi ha’m ol adamnin’ o’limi ko’zqarasman ahp qaraladi. Sol sebepli jasaw ha’mme waqitta individual jasawdi an’latadi. Ol sonday jasaw bolip, onda adamlar birge o’mir su’redi, biraq birimlep o’ledi. Usig’an baylanisii ekzistentsializmde individ ha’m ja’miyet bir biri menen u’zliksiz konflikt jag’dayinda bolatug'in qarama-qarsiliqlar retinde ahp qaraladi. individ ha’mme waqitta insandi, al ja’miyet bolsa insan emesti an’latadi. Haqiyqiy o’mir su’riw insannin’ individual bolmisi, erkinligi ha’m transtsendentsiyag’a umtihwi menen baylamstinladi. Haqiyqiy emes o’mir su’riw—ja’miyettegi o’mir, onin’ mzamlann qabil aliwdi an’latadi. Adamnin’ sotsialhq tiykan ha’m haqiyqiy o’mir su’riwi u’ylespey- tug’in mazmung’a iye boladi. Olardin’ ara qatnasi boymsha «o’mir su’riw tiykardan aldin keledi» (J.P.Sanr). Тек g’ana o’lim aldinda, «shegaradag’i jag’dayda» ne na’rse adamnin’ o’mirinde haqiyqiy, al ne na’rse haqiyqiy emes ekenligin ко’re alamiz.
Ekzistentsializmnin’ «o’mir su’riw tiykardan aldin keledi» degen tezisinde juwapkershilikke iye gumanistlik ma’ni bar ekenligin biykarlay almaymiz. Sebebi onda adamnm’ o’zi o’zin qalay isleydi ha’m ol jasaytug’in bul du’nyanm’ qanday boliw kerekligi adamnin’ o’zinen g’a’rezli degen ma’ni bar. Haqiy- qatinda da adam o’zinin’ sotsiallasiw protsesi bansinda tiykarg’a iye boladi, ja’miyetlik qatnaslardin’ iyesine, sotsiumnin’ subektine aylanadi. Adamnin’ tiykan individke aldinnan berilmeydi, ol onin’ individual o’mir su’riwinde qa’li plesedi ha’m adamzattin’ sotsioma’deniy ta’jiriybesin sin’diriwine baylanisii, ol adamg’a aylana baslaydi.
§3. Individ ha’m insan
Adam individ sipatinda adamzat teginin’ bir ag’zasin an’latadi. individ tu’sinigi ko’ptin’ birewin belgilew ushin qollamladi. Bul ma’nide individ ha’m insan tu’sinikleri ko’lemi jag’inan da, mazmum jag’inan da qarama-qarsiliqlardi an’latadi. individ tu’siniginde adamnin’ jeke, o’zgeshe qa’siyetleri sa’wlelenbeydi, sol sebepli mazmum jag’inan ol jarli, al ko’lemi jag’inan qa’legen adamnin’ individ ekenligin an’latadi (yag’niy bay), individ tu’siniginde adamnin’ biologiyahq ha’m sotsialhq sapalan belgilenbeydi.
insan dep aldi menen adamnin’ individualhg’i, a’sirese sotsialhq ta’repi tu’siniledi. insan bul sotsialhq individualhq dep ayta alamiz. Bul jerde adam uliwma ha’m o’zgeshc sotsialhq qa’siyetler ta’repinen g’ana emes, al individual sotsialhq qa’siyetler ta’repinen de alip qaraladi. insan tu’sinigine a’dette individ­tin’ ta’biyiy-individualhq sipatlamasin kirgizbeydi. Bul duns, sebebi adamnin’ tiykan, joqanda aytqammizday, sotsialhq ma’nige iye. Biraq, ta’biyiy indivi- dualliqtm’ insannin’ rawajlaniwina ta’sir etetug’inhg’in diqqatqa aliwimiz tiyis.
insan quramali strukturag’a iye ha’m om izertlewdin’ ha’r qiyli usillari bar. Misali, uliwma psixologiyada insan dep qanday da bir integratsiyalawshi baslamam alip qaraydi. 01 individtin’ ha’r qiyli psixikaliq protseslerin baylamstiradi ha’m omn’ minez-qulqina za’ru’rli turaqhliqti jetkerip beredi. Insandi sotsiologiyahq izertlewlerdin’ tiykarg’i momcnti retinde adamnin’ individual o’zgesheliklerinin’ u’yreniliwi alip qaralmaydi, al omn’ atqaratug’in sotsialhq funktsiyalari (rolleri) analizlenedi. Bul roller ja’miyettin’ sotsialhq strukturasi, individtin’ kirgen ha’r qiyli sotsialhq toparlan menen amqlanadi. Usi tiykarda insannm’ rollikkontseptsiyasi kelip shig’adi.
insan problemasi filosofiyada adamnin’ insan sipatindag’i tiykan nede, omn’ bul du’nyadag’i orm qanday degen sorawlar menen baylanisli. insan bul jerde ja’miyetlik qatnaslardm’, iskerliktin’ ha’m adamlardin’ qatnasig’inin’ subekti ha’m individual ko’rinisi sipatinda ahp qaraladi.
Adamnin’ sotsialliq-iskcrlik tiykan individtin’ sotsiallasiwmin’ negizinde jatir. Sotsiallasiw berilgen ja’miyet ushin adekvat usilda o’z iskerligin iske asinwg’a mu’mkinshilik beretug’in individ ta’repinen belgili bir bilimler sistemasin, norma ha’m bahaliqlardi o’zlestiriw protsesin an’latadi. Sotsiallasiw filogenezde de, ontogenezde de iske asinladi. A.Leontevtin’ pikirinshe, «insan bolip tuwilmaydi, al insan bolip qa’li plesedi»¹. Sotsiallasiw dinamikaliq xarakterge iye bolg’anlig’i sebepli,insan barqulla qa’liplesiw,protses degendi an’latadi.
Ta’kirarlaw ushin sorawlar:

1. 
   Adamnin’ ta’biyatindag’i bologiyaliq ha’m sotsialliqtin’ qatnasi boyinsha filosoflar qanday ko’zqaraslardi basshihqqa aladi?
   
2. 
   Adamnin’ tiykan ha’m jasawi arasindag’i qatnas qanday?
   
3. 
   Adamdag’i sanali ha’m sanasizliq faktorlardin’ roli ha’m orm qanday?
   
4. 
   insan tu’sinigi nenii an’latadi? Omn’ individ tu’siniginen parqi nede?
   

Tiykarg’i tu’sinik ha’m terminler:

1.