K berdimuratova

Utilitarizm—payda etikasi, paydam tiykarg’i bahahq retinde ahp qarawshi etikahq sistema.

Fatalizm—ta’g’dirdin’ aldinnan belgileniwi haqqmdag’i filosofiyaliq ta’limat.

Shimg’iwlar ha’m diskussiya ushin ma’seleler:

1. 
   O’tmishtegi ayinm filosof-materialistler adamnin’ ja’miyettegi minez- qulqmin’ sebepli amqlang’anhg’m moyinlay otirip, jiyi-jiyi duzaqqa tu’sip qalatug’in edi: egerde adamnin’ barliq is-ha’reketlerinin’ sebepli belgilenetug’inhg’in, sotsialhq amqlang’anhg’m moyinlasaq, onda erktin’ erkinliginin’ ha’m tan’law mu’mkinshiliginin’ joq ekenligin ko’remiz. Biraq, bunday jag’dayda adam g’a’rezsiz bolmaydi, ol ja’miyettin’ ko’zsiz ku’shleri qollarinda oyinshiqqa aylanadi, om iske asirg’an minez-quhqlan ushin a’shkaralawg’a da bolmaydi.
   

Bul berilgen qiyinshihqtan qalay shig’iwg’a boladi? Berilgen pikirlewdegi qa’teshilik qay jerde?

2. 
   «Adam—aqilh maqluqat, miynet, sotsialhq qatnasiqlar ha’m qatnas subekti». Berilgen amqlamani na’restege qollamwg’a bola ma?
   
3. 
   Egerde adam ja’miyctlik qatnasiqlardin’ jemisi bolsa, al onin’ sanasi sa’wlelengen bolmisti an’latsa, onda egizeklerdin’ du’nyag’a ko’zqarasmdag’i ha’m minez-qulqindag’i ayirmashihqti qalay tu’sindiriwgc boladi?
   
4. 
   To'mendegi adamnin’ tiykan boymsha keltirilgen amqlamalardi analizlen’. Olar berilgen tu’siniktin’ mazmumn qay da’rejede aship beredi?
   

• 
  Adam - siyasiy maqluqat (Aristotel).
  
• 
  Adam—miynet qurallann isley alatug’in haywan (B.Franklin).
  
• 
  Adam—uzaq waqit dawaminda oylag’anmday du’nyanm’ statistikahq orayi emes, al evolyutsiyamn’ shin’i ha’m ko’sheri (P.Teyyar de Sharden).
  

GLOBALLIQ PROBLEMALAR HA M ADAMZATTIN’ KELESHEGt MA’SELESi
§1. Filosofiya ha’m globalliq problemalar
Filosofiyada Iia’mmc waqitta talqilanatug’m ma’n’gilik xarakterge iye bolg’an bolmis, sana, o’mirdin’ mazmum siyaqli ha’m basqa da filosofiyaliq problemalardin’ qatarina ha’zirgi da’wir burin o’mir su’rmegen jan’a problemam—Jerde o’mirdi ha’m adamzattin’ o’mirin, biosferani saqlap qaliw ma’selesin kirgizdi. Bul ma’selenin’ kirgiziliwi ha’zirgi zaman global problemalarinin’ keskinlesiwi, yag’niy ko’p a’sirler dawaminda ja’miyet- ta’biyat sistemasinda bolip atirg’an sanli ha’m sapali o’zgerislerdin’, ja’miyetlik rawajlamwdin’ o’zinde bolip atirg’an o’zgerislerdin’ na’tiyjesi menen amqlanadi. Ha’zirgi zaman globalliq problemalarinin’ payda boliwin qanday da bir adamnin’ yamasa belgili bir ta’n ahng’an sotsialhq-ekonomikaliq ha’m siyasiy rawajlamw strategiyasmin’ qa’teshiligi menen baylamstinwg’a bolmaydi. Bul problemalardin’ sebepleri o’zlerinin’ tiykarlan menen industrially ja’miyet­tin’ texnokratiyahq bag’darlang’an ma’deniyatmin’ uhwma krizisin payda etken ha’zirgi zaman tsivilizatsiyasmin’ qa’li plesiw tariyxina ketedi.Bul krizis adamlardin’ birbirine bolg’an, ja’miyetke, ta’biyatqa bolg’an qarim-qatnasmin’, o’z ara ta’sir etisiwinin’ barliq kompleksin o’z ishine qamtiydi, ol uhwma du’nya ju’zine ta’sirin tiygizbekte. Bunday rawajlamwdin’ na’tiyjesi retinde birinshi gezekte qorshag’an ortahqtm’ degradatsiyalamwi, somn’ ta’sirinde adamnin’ da degradatsiyalamwi ahp qaraladi. Sotsialhq-ekonomikaliq protseslerdin’ tezlik penen rawajlamwinm’ sebebi retinde adam, onin’ maqsetke bag’darlang’an ilim ha’m texnika tarawlarmdag’i jan’a ha’m jan’a jetiskenlikler menen ku’sheytilip atmlg’an o’zgermeli iskerligi ta’n ahnadi.
Тек g’ana keyingi on jilliqta ilimiy-texnikahqjetiskenliklerdin’ tezlik penen o'siwi ja’miyettin’ o’ndiriwshi ku’shlerinin’ rawajlamwindag’i bunng’ig’a sahstirg’anda ko’plegen o’zgerislerge ahp keldi. O’zgeriw protsesi sotsial- ekonomikahq tarawlardag’i teren’ ha’m tiykarhq qayta qunwlarg’a ahp keldi. Misali, eger verbalhq ja’miyetten jaziwg’a adamzat shama menen 3 mln. jil ju’rgen bolsa, jaziwdan baspag’a o'tiw—5000 jildi, baspadan telefon, radio, televidenie, sesjaziw h.t.b. audiovizualliq usillarg’a o’tiw—500 jildi, al traditsiyaliq audiovizualhq usillardan ha’zirgi kompyuterlerge o’tiw 50 jildan az waqitti qamtidi. Ha’zirgi ku’nleri jan’a aslulg’an oylap tabihwlardan olardin’ a’meliy qollamhwina o’tiw qisqa waqit arahg’inda iske asinladi. Olar jillar menen emes, al aylar, ayirim waqitlan ku’nler menen belgilenedi.
Egerde jup ju’z jilliqtan aldin milletler o’z betinshe jasap, olardin’ bir biri menen baylamslari jeterli da’rejede belgilenbegen bolsa, al XIX a’sir burin bolmag’an o’zgerislcrge alip keldi. Texnika, ekonomika, jer u’sti ha’m ten’iz transportimn’ rawajlamwi adamnin’ mobilliligin ha’m qayta o’zgertiw mu’mkinshiligin ku’sheytti. Usinday mug’darda du’nya ju’zlik sawda da ha’m du’nya ju’zlik ekonomikanm’ o’z ara g’a’rezliligi o’sti. XX a’sirdin’ basinda aviatsiyanin’ ha’wij ahp rawajlamwi, al onnan keyin kosmosliq texnikamn’ rawajlamwi bul protsesti ku’sheytip jiberdi. Usimn’ na’tiyjesinde Jerde «aq daqlar», yag’niy adam ta’repinen o’zlestirilmegen ken’islik te, tikkeley yamasa janapay tu’rinde adam iskerliginin’ ta’siri astinda bolg’an taza jerler de, suw ha’m hawa ken’isligi de qalmadt. Bulardin’ barhg’i bizge o’zimizdin’ jasap turg’an planetamizdi «uliwma u’yimiz», «a’lemdegi ataw» h.t.b. dep aytiwg’a tiykar bola aladi, al ha’mme ushin ortaq bolg’an problemalar globalhq problemalar dep belgilenedi. Qiyin ha’m quramah ma’selelerdi sheshiwde adamg’a barliq waqitlan ilim ja’rdem bergen. Adamnin’ mu’mkinshiliginin’ shegarasman shiqqan ha’m bir waqitlan sheshilmeydi dep ta’n ahng’an ko’plegen qiyinshihqlar ilimnin’ na’tiyjesinde sheshildi. Sol sebepli globalhq problemalardin’ qa’wpi haqqinda pikir ju’rgizgenimizde adamzat olardin’ sheshimin ilimnin’ mu’mkinshiligi menen baylamstinwg’a umtiladi. Ha’zirgi payda bolip turg’an jag’daydin’ o’zgesheligi ha’m jan’ahg’i sonda, egerde qa’legen konkret problemalar arnawli ilim yamasa kompleksli tu’rdc bir neshe ilimler ta’repincn izertleniliwi mu’mkin bolsa, al ha’zirgi zaman globalhq problemalari bir tutashq retinde, adam, ja’miyet, ta’biyatti ha’m olardin’ ha’r qiyli ko’plegen o’z ara baylamslarin, o’z ara g’a’rezliligin o’z ishine qamtiwshi quramah sistema sipatinda tek arnawli ilimler ta’repinen izertlcniliwge ku’sh bermeydi. Sebebi konkret ilimlerdin’ o’zlerinin’ izertlep atirg’an jeke problemasin, yag’niy izertlew obektin basqa globalhq problemalar kontekstinde ahp qaraw mu'mkinshiligi sheklengen. Sog’an baylanisli anaw yamasa minaw ilimnin’ qanday problemalardi sheshiwinen g’a’rezsiz tu’rde barliq qubilislardin’ ha’m protseslerdin’ bir tutaslig’ina, tiykannda aling’an na’tiyjelcrge filosofiyaliq qatnastin’ boliwi za’ru’rlikke iye.
Qa’legen arnawli ilim belgili bir basqishta o’zinin’ izertlew predmetin filosofiyaliq jaqtan tu’sindiriwge mu’ta’j boladi. Usinday konkret ilimnin’ shegarasman shig'atug’m omn’ predmetine, basqa ilim tarawlanndag’i jetisken- liklerdi sa’wlelendiriwshi adamzat aldinda turg’an problemalarg’a bolg’an bir pu’tinlik qatnassiz fundamentalhq ashiliwlardin’ da, ilimnin’ o’zinin’ rawaj- lamwinin’ da boliwi mu’mkin emes. Solay etip, bir ta’repten sorawlardin’ sheshiliwinin’ filosofiyaliq da’rejesine diqqat awdanlsa, ekinshi ta’repten filosofiya ha’r qiyli ilimlerdin’ o’z ara ta’sir etisiwine jag’day tuwg’izadi. Bul protseste ilimler ara birlesiw u’lken a’hmiyetke iye boladi. Bul jerde filosofiya- nin’ basli waziypasi du’nyag’a ko’zqarasti qa’li plestiriw bolip, usimn’ tiykannda
ol a'mcliy sheshimlerdi qabil etiw protsesine tikkeley emes usilda ta’sirin tiygizedi. Onin’ ma’selesi retinde globalliq problemalardin’ ta’biyiy-ilimiy yamasa texnikaliq aspektlerin tikkeley ko’rip shig’iw alip qaralmaydi, al basqa ilimler ta’repinen qabillang’an sheshimlerge sa’ykes du’nyag’a ko’zqarashq, metodologiyahq, ma’deniy, etikahq tiykarlardi ta’miyinlew belgilenedi. Berilgen tarawda konkret ilimlerdin’ jetiskenliklcrine arqa su’yey otirip filosofiyaliq izertlewler siyrek ushirasatug’in tiykardan bas tartip, globalliq problemalardi bir birin qanday da’rejede amqlaytug’m mazmunda izertleydi. Basqasha aytqanda, filosofiyaliq qatnas ja’miyetlik a’hmiyetlik ha’m sotsialhq belgileniwshilik ko’zqarastan globalliq problemalardi olardin’ birliginde, pu’tinliginde ha’m o’z ara baylamsinda ahp qaraydi. Bunday izertlew globalliq problemalardin’ tiykann amqlawdi talap etedi, sebebi olardin’ nag’iz ta’biyatm ha’m gcnezisin ko’rsetiw (belgilew) olardin’ keyin ala ilimiy ha’m a’mcliy sheshimlerinin’ jollann aldin ala amqlaydi.
Globalliq problemalardi filosofiyaliq jaqtan tu’siniw spetsifikasin bo’lip ko’rsete otmp, filosofiyanin’ tiykarg’i funktsiyalannan kelip shig’iwshi tek g’ana biliwdin’ usi formasina ta’n onin’ o’zgcsheliklerin atap o’tiwge boladi.
Birinshiden, filosofiya du’nyag’a ko’zqarasti qa’li plestirc otirip, adam isker- liginin’ bag’darin amqlawshi belgili bahahq ko’rsetpelerdi beredi. Sol sebepli onin’ du’nyag’a ko’zqarashq ha'm aksiologiyaliq funktsiyalan iske asinladi.
Ekinshiden, ha’r qiyli ilimler ta’repinen izertleniletug’in quramah siste­malar haqqmda tutashq, pu’tinlik ko’zqarastin’ joq boliwi, olardin’, yag’niy ilimlerdin’ o’z ara ta’sir etisiw jollarma tosqinhq etedi. Usi qatnastan filoso­fiyanin’ ishinde payda bolatug’m teoriyalardi uhwmalastinwshi filosofiyanin’ metodologiyahq funktsiyasi og’ada za’m’rlikke iye boladi, sebebi ol ilimiy bilimnin’ integratsiyalamwina ja’rdem etedi.
U’shinshiden, filosofiya tariyxiy kontekstte ja’miyctlik qubihslardi ha'm protseslerdi tu’sindiriwge mu’mkinshilik beredi, ol ja’miyettin’ ha’m ta’biyattin’ rawajlaniwinm’ og’ada uliwma mzamlann qa’liplcstiredi, sol sebepli globalliq problemalardi izertlewde olardi nizamh ha’m ja’miyetlik progress penen organikahq jaqtan baylanisii qubilis sipatinda tu’siniwge bag’darlaydi. Usig’an baylanisii globalliq problemalardin’ payda boliwi tosinnanhq yamasa adamzattin’ o’limin aldinnan beigileytug’in ku’shtin’ ko’riniwi retinde ahp qaralmay, al ol adamzat tariyxmin’ qarama-qarsihqli rawajlaniwinm’ obektivlik protsesinin’ na’tiyjesi retinde belgilenedi.
To’rtinshiden, filosofiyaliq ko’zqarastan globalliq problemalardin’ rawajlaniwinm’ uliwma tendentsiyasin, olardin’ o’z ara ta’sir etiwin ha’m biri birin o’z ara talap etiwin ko’riw mu’mkinshiligi bar.
Besinshiden, filosofiya ma’deniy funktsiyani atqarg’anhg’i sebepli, ol teoriyahq oylawdin’ ma’deniyatin rawajlandinw mu’mkinshiligin beredi. Ha’r qiyli xaliqlardm’ filosofiya tariyxin u’yreniw olardin’ ma’deniyati menen tanisiwg’a ja’rdem beredi. Xaliqtin’ ma’deniyatin u’yreniw og’ada u’lken a’hmiyetke iye, sebebi onisiz birde bir xaliqtin’ aldinda turg’an problemani sheshe almaymiz.
Altinshidan, bir pu’tinlik ta’biyiy-tariyxiy protsestin' ha’m om tu’sindiriwge dialektikahq qatnastin’ na’tiyjesi retinde globalliq problemalar boymsha barg’an savin ku’sheyip baratirg’an ilimiy informatsiyaag’isinda amq bag’darg’a iye boliw mu’mkinshiligi ahp qaraladi.
Jetinshiden, filosofiya adamnin’ o’mirinin’ mazmum, o’limi, ma’n’giligi menen baylamsli bolg’an ma’selelerdi ko’teredi. Bul ma’seleler globalliq problemalar ta’repinen qa’wip tuwip turg’an waqtinda o’zgeshe a’hmiyetkc ha’m aktualhqqa iye boladi.
Segizinshiden, tag’i da bir filosofiyamn’ metodologiyaliq funktsiyasi retinde «ta’biyat», «ja’miyet», «tsivilizatsiya», «ja’miyetlik progress», «ilimiy-texnikabq revolyutsiya» ha’m adamzattin’ ha’zirgi aktualhq problemalari menen tikkeley baylamsli bolg’an ha’m du’nyahq rawajlamwdin’ obektivlik tendentsiyalarm tu’siniwde u’lken a’hmiyetke iye bolg’an basqa da kategoriyalardi islep shig’iw ahp qaraladi.
Endi bizler globalliq problemalardi izertlewdin’ joqanda ko’rsetilgen filoso- fiyaliq usihna tiykarlang’an halda bul problemalardin’ o’zin talqilawg’a o’temiz.
§2. Globalliq problemalar tu’sinigi ha’m olardin’ klassifikalsiyasi
«Ha’zirgi zaman globalliq problemalari» tu’sinigi XX a’sirdin’ 60-jillannm’ son’inda ha’m 70-jillardin’ basinda ken’nen tarqahp, sol waqittan baslap ilimiy ha’m siyasiy leksikonda, massaliq sanada belgili orindi iyeledi. Ayinm jag’daylarda bul tu’sinik globalliq problemalarg’a qatnasi joq qubihslarg’a qollamlatug’in modaliq termin retinde de alip qaraladi. Bunday mazmun adamlar «o’zinikin» ha’m «uliwma du’nyaliqti» betJestirgen waqtinda ju’z beredi. Misali, belgili bir ma’mlckettin’ qanday da bir sotsialliq problemasin globalliq dep belgileytug’in jag’daydi ahp qarasaq boladi. Filosofiyada bul ma’sele globalliq problemalarg’a tiyisli o’lshemlerdi bo’lip ko’rsetiw jollari menen sheshiledi, yag’niy anaw yamasa minaw problemani globalliq problema dep amqlawimiz ushm, om basqa problemalardan panqlaytug’in o’lshemlerin belgileymiz.
Etimologiyasinan kelip sluqqan halda globalliq problemalar planetamizdin’ ha’r qiyli noqatlarmda jasawshi ha’r bir adamnin’ ha’m adamzattin’ ma’p- lerine ta’sir etedi, yag’niy olardi uhwma adamhq xarakterge iye bolg’anhg’i sebepli globalliq problemalar dep ataymiz. Olar du’nya ju’zlik ekonomikahq ha’m sotsialliq rawajlamwdin’ ku’shli obektivlik faktori bolg’anlig’i sebepli ha’r bir ma’mlekettin’ ha'rn regionlardin’ rawajlaniwina a’hmiyetli tu’rde ta’sir etedi. Olardin’ sheshiliwi ma’mleketlerdin’ basim ko’pshiliginin’ ha’m du’nya ju’zlik da’rejedegi sho’lkemlerdin’ ku’shlerin biriktiriwdi talap etedi. Bug’an qosimsha olardin’ waqtinda sheshilmewi o’zlerinin’ katastrofaliq na’tiyjeleri menen barliq adamzattin’ uliwma keleshegine qa’wip tuwdiradi.
Globalhq problemalar tek g’ana du’nyag’a ta’sir etip qoymay, al olar o’zinin’ ko’riniw formasina regionlar da’rejesinde de, jekke ma’mleket da’re­jesinde de iye bolg’anlig’i sebepli ilimiy a’debiyatta olardin’ uliwma adamzatliq a’hmiyetke iye ekenligin ko’rsete otirip, olardin’ jeke, iokalhq, regionalhq problemalardan parqin ko’rsetiwshi mazmunma da diqqat awdaradi. Bul o’z gezeginde globalhq problemalardi bo’lip ko’rsetiwdin’ uliwma o’lshemin amqlawg’a da ja’rdem beredi. Bul o’lshem geografiyaliq dep ataladi, sebebi ol ken’islik masshtabti an’latadi, basqasha aytqanda, anaw yamasa minaw problemalardin’ payda boliw ornin, aymag’in belgileydi.
Jeke problemalar dep ma’mlekettin’ iskerliginin’ qanday da bir konkret tarawina, dara xaliqhq punktlerge yamasa kishigirim ta’biyat obektlerine tiyisli bolg’an problemalarg’a aytamiz. Bularg’a, a’dette, mu’mkin bolg’an avariya- lardin’, buziliwlardin’, jergilikli sotsialhq konfliktlerdin’ na’tiyjesinde payda bolg’an ha’r qiyli problemalar jatadi.
Lokalliq tu’sinigi joqariraq ta’rtiptegi problemalarg’a tiyisli boladi,yag’niy ol jekke ma’mleketlerde yamasa olardin’ irirek aymaqlannda ju’z beredi. Olarg’a ku’shli jer silkiniwler, ku’shli suw tasqinlari, yamasa, misal retinde u’lken emes ma’mlekettegi puqarahq unsti kirgiziwge boladi.
Regionalhq problemalarg’a belgili bir kontinentlerdin’ du’nyanin’ iri sotsialhq-ekonomikaliq rayonlarinin’ yamasa jeterli da’rejede iri ma’mleket- lerdin’ shegarasinda payda bolatug’in aktual ma’selclerdin’ shen’berine tiyisli problemalar kirgiziledi. Misal retinde Shemobil tragediyasin, bir neshe ma’mle- ketlerdi o’z ishine alatug’in og’ada u’lken aymaqlarda payda bolatug’in klimathq o’zgerislerdi alip qarasaq boladi. Saxelya zonasinda 1968-jili bolg’an Afrika kontinentinin’ 18 ma’mleketin o’z ishine alg’an qurg’aqshihqti «a’sirdin’ katastrofasi» dep atawg’a boladi. Omn’ na’tiyjesinde asharshiliqtan 250 min’ adam, 18 mln.shamalas mallar nabit boldi,qa’wipli keselliklerdin’ epidemiyasi payda boldi ha’m og’ada u’lken regionnin’ aymag’i sho’listanliqqa aylandi.
Ja’miyetlik-siyasiy ha’m ilimiy terminologiyada ko’pshilikjag’daylarda milliy problemalar tu’sinigi de isletiledi. Olar, a’dette, anaw yamasa minaw ma’mle­kettin’ yamasa milliy awqamnin’ belgili qiyinshihqlarm, qayg’inwlarin sa’wle- lendiredi. O’zlerinin’ masshtablarina qaray olar regionalhq yamasa lokalliq ko’lemdegi problemalar retinde tu’sindiriliwi mu’mkin. Al globalhq proble­malar bolsa barhq jer sharin qamtiydi, olar jer sharmin’ tek g’ana adamlar jasaytug’m bo’legin emes, al adamnm’ iskerligi tarawina kiriwshi omn’ basqa da ta’repin, jer astin da, atmosferam da, kosmoshq ken’islikti de o’z ishine aladi. Solay etip, globalhq problemalar haqqinda so’z etkenimizde,bizler bir pu’tin planetam na’zerge alamiz ha’m omn’ bo’liniwinin’ en’ iri birligi retinde region alip qaraladi. Regionlardin' sam lia’m olardin' masshtablari qaralip atirilg’an problemalardin’ xarakteri menen amqlanadi. Misali, du’nya ko’lemindegi ekonomikahq artta qahwshihq problemasin izertlegende a’dette rawajlang’an ha’m rawajlamp atirg’an ma’mleketler dep planetam ekige bo’liw menen sheklenedi. Al demografiyahq, energetikahq yamasa shiyki zat proble- malarm qarag’ammizda regionlardin’ sam ko’beyedi ha’m ha’r sapari olar izertlewdin’ konkret maqsetleri menen amqlanadi. A’lbette, aytip o’tiwimiz sha’rt, qa’legen problema tek g’ana sol waqitta globalliq problema bola aladi, egerde ol planetanin’ qa’legen regiom ushin aktualhqqa iye bolsa, yag’niy olardin’ ha’r birinde o’z ko’rinisin tapsa. Basqa jag’daylarda bir yamasa bir neshe regionlarg’a tiyisli problemalar yamasa odan da kishigirim ko’lemdegi problemalar haqqinda so’z etiledi. Usidan kelip shiqqan halda barliq globalliq problemalar regionally problemalar retinde ta’n ahnadi, biraqta regionally da’rejede ko’rinetug’in problemalardin’ barhg’i globally problemalar bola almaydi. Sol sebepli olardin’ (globally problemalardin’) sam kemlew boladi. Basqa da’rejelerge kelsek, globally problemalar tikkeley lokally yamasa jeke ko’riniw formasina iye bolmawi da mu’mkin yamasa olardin’ da’rejesinde jeterli tu’rde ko’rinbewi de mu’mkin. Misali, Antarktida yamasa planetamizdin’ oraydan ha’m qorshag’an ortahqtin’ ziyanlamw dereklerinen qashiqjaylasqan basqa mu’yeshlerinde hawa yamasa suw basseynlerinin’ jag’dayi qanaatlan- dirarly ta boliwi mu’mkin, al ta’biyiy ortahqqa antropogenlik ta’sir etiw a’meliy jaqtan sezilmewi de mu’mkin. Biraq ta bul aytilg’an mazmun ekologiyaliq problemamn’ keskinlesiw da’rejesi ta’biyiy ortahqqa antropogenlik ta’sirdin’ ten’sizliginen g’a’rezli boliw menen belgilenetug’m onin’ du’nya ju’zlik xarakterin gu’man astma qoya almaydi. O’z gezeginde lokalhq problemalardin’, jekke problemalardin’ derlik barhg’min’ globally problemalarg’a qatnasi bolmawi mu’mkin, sebebi olardin’ samju’da’ ko’p.
Keltirilgen pikirler ilimiy ha’m a’meliy ta’repten globally ha’m regio­nally problemalardin’ bir birinen ayirmashilig’in anylawg’a ja’rdem beredi, sebebi ha’mme globally problemalar o’zinin’ masshtabi boymsha o’zger- meytug’in sistemag’a—bir pu’tin planetag’a tiyisli. Usig’an baylamsli olardin’ sam belgili bir tariyxiy basqishta berilgen sistema ushin any belgilenedi. Al basqa da’rcjelerdegi problemalardin’ sam any sang’a ahnbaydi, sebebi ha’r qiyli rayonlardin’ da shegaralan izertlewdin’ maqseti ha’m waziypalarma qaray sha’rtli tu’rde belgilenedi.
Globally problemalardi qatan’ tu’rde amqlaw ushm ilimde ha’m filoso­fiyada joqanda aytilg’an «geografiyaliq» o'lshemnen basqa da qosimsha o’lshemler kirgiziledi. Olar globally problemalardi sapaliq, olardin’ en’ a’hmiyetli o’zgeshelikleri ta’repinen amqlaydi. Usinday o’zgeshelikler retinde to’mendegi belgilerdi ahp qarawg’a boladi.
Birinshiden, globally problemalar tiykannan tek jekke adamlardin’ ma’plerine g’ana emes, al barliq adamzattin’ ta’g’dirine ta’sirin tiygizedi.
Ekinshiden, olardin’ sheshiliwi ushin planeta xalqinin’ u'lken bo’lcginin' maqsetke bag’darlang’an, kelisilgen ha’reketleri ha’m ku’shlerinin’ birigiwi talap etiledi.
U’shinshiden, bul problemalar du’nyaliq rawajlamwdin’ obektivlik faktori bolip, olardin’ hesh kim ta’repinen diqqatqa alinbay qaliwi mu’mkin cmes.
To’rtinshiden, globalliq problemalardin’ sheshilmewi keleshekte awir jag’daylarg’a, adamzat ha’m om qorshag’an ortahq ushin qayta tiklenbeytug’in na’tiyjelerge ahp kcliwi mu’mkin.
Bul keltirilgen o’lshemlerden basqa da globalliq problemalardi ha’r qiyli problemalardan aymp ko’rsetiwshi o’zgesheliklerge toqtap o’tiwge boladi. Globalliq problemalar regionalliq, lokalliq ha’m jekke probiemalarg’a salistir- g’anda inertlilikke iye, yag’niy olar kishigirim tezlikke (mobillilikke) iye. Olar joqaridag’i globalliqtm’ o’lshemlerine sa’ykes kelmesten burin uzaq waqitlar aralig’inda ha’m jasirin tu’rde qa’li plesedi, al sheshiliwinc qaray to’menirek da’rejege o’tiwine baylanisii du’nya ju’zilik masshtabta o’zinin’ aktualhlig’in dajoyitiwi mu’mkin. Biraq, bul quramali ma’sele bolip, olardin’ o’mir su’riwinin’ uzaq dawam etpegen tariyxinda bul aytilg’andi tastiyiqlawshi misallar ju’z bermedi.
Globalliq problemalardin’ tag’i da bir o’zgesheligi olardin’ biri biri menen quramali tu’rde o’z ara g’a’rezli boliwi menen baylanisii, yag’niy olardin’ birewinin’ sheshiliwi og’an basqa problemalardin’ ta’sirin esapqa aliwdi talap etedi.
Globalliq problemalardin’ keltirilgen o’lshemleri ha’m o’zgeshelikleri bul tarawdi izertlcwshi ko’plegen ilimpazlardin’ ko’zqaraslarin beredi ha’m bizlerdin’ globalliq problemalardi basqa problemalardan ajiratip ko’rsetiwi- mizge ja’rdem beredi. Bug’an qosimsha anaw yamasa minaw problemamn’ aktuallilig’in ha’m keskinlesiw da’rejesin aniqlaw ushin, onin’ basqa prob­lemalar menen baylamsin belgilew ushin, a’dettc ha’r qiyli klassifikatsiyalardi keltiredi ha’m olardi belgili toparlarg’a bo’ledi.
Ha’zirgi waqitlan globalliq problemalardi klassifikatsiyalawdin’ ha’r qiyli usillan arasinda ko’pshilik ta’repinen ta’n ahng’an usil retinde olardin’ keskinlesiw da’rejesin ha’m sheshiliw ta’rtibin, real o’mirde olardin’ arasindag’i sebepli-na’tiyjeli qatnaslardi esapqa alg’an halda olardi u’sh toparg’a bo’lip tu’sindiriw ahp qaraladi.