K berdimuratova

FiLOSOFiYA, ONIN’ MASHQALALARI HA’M FUNKTSiYALARI
Adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h.t.b. menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?», «Bui du’nyada adamnin’ tutqan orm, maqseti nede?», «Du’nyamn’ tiykarinda qanday baslama tur—materialhq pa yaki ruwxiy ma?», «Du’nya mzamlarg’a boysinadi ma yaki onda xaos u’stem su’redi me?», «Adam du’nyam bile aladi ma?», «Biliw degenimiz ne?», «Adamnin’ o’mirinin’ mazmum neni an’latadi?», «O’mirdin’ maqseti ha’m bahalig’i nede?» degen uliwma ha’m teren’irek da’rejedegi sorawlarg’ajuwap beriwge ha’reket etedi. Adamjaqsiliq ha’m jamanliq, go’zzalhq ha’m kelbetsizlik, erkinlik ha’m a’dillik haqqmda ha’m basqa da du’nyag’a ko’zqarashq sorawlar u’stinde oy ju’rgizedi.
Bui sorawlar u’stinde oylamp, adam o’mirlik ta’jiriybege yamasa qanday da bir ilahiy ku’shke iseniwi yaki ilimiy bilimlerge liykarlamwi mu’mkin. Adamnin’ nege tiykarlamp pikir ju’rgiziwi du’nyag’a ko’zqarastm’ tipinen g’a’rezli boladi. Olardin’ biri sipatinda filosofiyaliq du’nyag’a ko’zqaras alip qaraladi. Onm’ ma’nisin aship beriw ushm filosofiyaliq du’nyag’a ko’zqarasti du’nyag’a ko’zqarastin’ basqa tipleri menen sahstirip ko’riw kerek. Bui bizlerge filosofiyamn’ tiykarm tu’siniwge, spetsifikasin ashiwg’a ja’rdem beredi.
§1. Du’nyag’a ko’zqaras, onin’ slruklurasi ha’m (iykarg’i tipleri
Du’nyag’a ko’zqaras—bul adamnin’ du’nyada tutqan orni, onin’ bu du’nyag’a qatnasi, adamnin’ du’nya liaqqinda uhwmalasqan qaraslarinm (pikirlerinin’), tastiyiqlawlarinm’, keypiyatlarinin’, keshirmelerinin’ sistemasi Olar adamnin’ bahaliq orientatsiyalann, minez-qulqmin’ printsi plerin, o’mirli pozitsiyasin amqlaydi.
Qaraslar dep eleslerde ha’m tu'siniklerde sa’wlelengen bilimlerdin’ belgil jiynag’ina aytamiz. Olar du’nyag’a ko’zqarastin’ tiykann quraydi. Og’an adamnin' bailiq bilimlcri kirmcydi, al tek g’ana uliwma jag’daylar ha’rr printsi pier kircdi. Olar du’nyag’a ko’zqarastin’ komponentlerine isenimge o’tken waqitla, bul bilimlerdin’ shmlig’ma qatan’ isenim payda bolg’anda olniga liykarlamp lia’rckct cliwge tayar turg’anda aylanadi. iscnim bilimnin o'/gishe iii'n emcs. ;il onin’ halati, sapali sipatlamasi bolip tabiladi. Du’nyag’< ko'/qarashq jag'duylar ha’in printsi pier haqiyqatliqtin’ qubilislarin bahalawd o’/ ishine t|amtlytli, adamnin’ o’mirinin’ mazmumn, onin’ qorshag’an du’nyag’* qalnasm amqlaydi.
Du’nynf.'a ko’/qaras o’zinin’ emotsionalliq-psixologiyaliq ta’repir >|i11;iA'ii!>• 111 ha’m adamnin’ du’nyag’a ko’zqarasiiq pozitsiyasinajetcrli da’rejedt

1. 
   и иi tiygi/ctug’in keypiyatlardi, seziwlerdi, kcshirmelerdi o’z ishine qamtiydi Du'nyag’a ko’/.qarastin’ emotsionalliq-psixologiyaliq ha’m ratsionalliq ck' ta’repi anaw yaki rnrnaw da’rejede qa’legen du’nyag’a ko’zqarasqa tiyisli Hiraq la adamlarda onin’ ha’r qiyli tipleri,a’dette,olardin’ bir tu’ri u’stin keledi.
   

Du'nyag’a ko’zqarastin’ a’hmiyetli komponenti sipatinda ideallar ahp qaraladi. Olarda adamnin’ shinhqqa, jaqsihqqa, suhwliqqa, a’dillikke bolg’an umliliwlarimn’ en’ joqari maqseti ja’mlengen boladi. ideal adamnin iskerliginin’ barliq tu’rlerinin’ ruwxiy bag’dan sipatinda xizmet etedi, og’ar nia’iii bag’ishlaydi ha’m maqsetke bag’darlaydi.
Solay clip,du’nyag’a ko’zqaras inanimg’a aylang’an bilimlcrdi o’z ishine qamtiydi. Ol du’nyag’a ko’zqarastin’ tiykan bolip, og’an adam iskerligi arqa su’yeydi. Htil iskerlik tu’sinilgen ha’m maqsetke bag’darlang’anlig’i sebepli, о adam aktivliginin’ sho’Ikemlestiriwshi ha’in bag’darlawshi baslamasi bolg’ar idealdi iske asiriwg’a tiykarlanadi.
Adamnin’ du’nyag’a ko’zqarasi mcnen sotsialliq topardin’, ja’iniyetlil klasstin’ ha’m bir pu’tin ja’miyettin’ du’nyag’a ko’zqarasinin’ arasindj ayirmashiliq bar ekenligin biliwimiz kerek.
Ha’r qiyli adamlardin’ du’nyag’a ko’zqarasi birdey emcs. Ol tek g’aru insannin’ qa’li plesiwinc ta’sirin tiygizetug’in obektivlikfaktorlardan g'a’rezl bolip qoymay, al onin’ subektivlik o’zgesheliklerinen de g’a’rezli boladi. O’mirgf (|iiliiiisi boymsha adam optimist yaki pessimist, adamlarg’a qatnasi boyinsha i’Uoist yaki altruist, al siyasiy ko’zqaraslari boymsha konservator yaki и volyutsioner boliwi mu’mkin.
Insannin’ qa’li plesiwinde onin’ belgili sotsialliq toparg’a yaki ja’miyetlik I l.issqa tiyisli boliwi a’hmiyetli roldi oynaydi. Belgili bir sotsialliq toparg’a tiyisli adamlardin’ du’nyag’a ko’zqarasi, olardin’ individualhq o’zgesheliklerinen hiyg’a’rez, uliwma bclgilerge iye boladi ha’m basqa sotsialliq toparlardin’ dii’nyag’a ko’zqarasinan ajiralip turadi. Misali ushin, isbilermennin’ ko’zqarasi jumissizdin’ ko’zqarasman pariqlanadi. Qa’lcgen sotsialliq topar, ja’miyetlik I lass o’zinin’ bahahqlarma, ideallanna, printsi p ha’m maqsetlerine iye bolip, olardin’ iske asiriliwina adamlardin’ iskerligi bag’darlang’an boladi.
Usilar menen birlikte ja’miyette barliq adamlar ushin birdey bolg’an gumanizm ideyalan, a’dep-ikramlihq printsipleri, estetikahq ha’m basqa o'lshemler—uliwma adamzathq bahaliqlar qa’liplesedi.Bul uliwma qa’siyetler belgili bir tariyxiy rawajlamw barisindag’i ja’miyettin’ du’nyag’a ko’zqarasi liaqqinda pikir ju’rgiziwge tiykar bola aladi. Bunday usilg’a tiykarlamp nlg’ashqi ja’miyettin’ du’nyag’a ko’zqarasin, antikahq, orta a’sirler, Oyamw da’wirlerinin’ h.t.b.du’nyag’a ko’zqaraslann bo’lip ko’rsete alamiz.Ha’r bir da’wirdin’ du’nyag’a ko’zqarasi o’zine ta’n o’zgeshelikke iye bolip, bul o’zgeshelik o’ndiristin’, ma’deniyattin’, ilimnin’ h.b. faktorlardin’ rawajlamw da’rejesi menen belgilenedi.
Solay etip, du’nyag’a ko’zqarastin’ du’zilisinde eki da’rejeni bo’lip ко’rsetiwge boladi. Birinshisi, haqiyqatliqtin’ sa’wleleniwinin’ da’slepki da’rejesi dcp atalip, ol du’nyani seziwlik ta’repten o’zlestiriwge sa’ykes keledi. Og’an du’nyam sezimlerde, qabil etiw arqali ha’m eleslerde sa’wlelendiriw kircdi.
I kinshisi, adamdag’i tu’sinilgen oylaw menen baylamsli bolip, om du’nyani tu’siniw da’rejesi dep atawimizg’a boladi. Bul da’reje du’nyag’a filosofiyahq ko’zqarasti beredi. 01 du’nyag’a ko’zqarastin’ joqan da’rejesi dcp atalip, teoriyaliq bezelgen, sistemahqqa iye bolip, du’nyag’a ratsionalliq ko’zqarasti an’latadi. Birinshi ha’m ekinshi jag’daylarda da du’nyag’a ko’zqaras adamnin’ ha’m du’nyanin’ o’z ara qatnasiqlar sistcmasin beredi ha’m olardi eki da’rejege bo’lip qaraw sha'rtli tu’rde iske asinladi.Sebebi adam du’nyanm’ bir bo’legi bolip, ol «du’nyada jasaydi», al adamsiz du’nyag’a qatnastin’ o’zi bolmaydi. I Jsig’an tiykarlamp du’nyag’a ko'zqarasti bir pu’tinlik retinde alip qarap, (>mn’ eki bo’lcgin,eki podsistemasin - adamdi ha’m du’nyani bo’li p ko’rsetiwge boladi. Sol sebepli du’nyag’a ko’zqarastin’ bash ma’selesi retinde adam ha’m du’nya arasindag’i qatnas ma’selcsi alip qaraladi.
Du’nyag’a ko’zqarastin’ tiykarg’i tipleri retinde an’izhq, diniy ha’m lilosofiyaliq du’nyag’a ko’zqaraslardi bo’lip ko’rsetiwimizge boladi.Olardin’ tiykarg’i tipler dep atahwinm’ sebebi olardin’ ken’ tarqaliwi ha’m adamzat
tariyxinda, omn’ ruwxiy rawajlamwinda a’hmiyetli rolge iye boliwi mcne baylanisii.
Du’nyag’a ko’zqarastin’ birinshi tipi—mifologiyaliq du’nyag’a ko'zqaras- ja’miyettin’ rawajlaniwinm’ cn’ da’slcpki basqishlarinda payda bolg’an, с adam ta’repinen du’nyanin’ kelip shig’iwi ha’m du’zilisi haqqindag’i er birinshi tu’sindirme beriwge umtiliwlan menen baylanisii. «Mifologiya» so’z grek tilinen alinip, an’iz degendi an’latip, haqiyqatliqti seziwlik-ko’rgizbe elesler tu’rinde fantastikaliq sa’wlelendiriwdi bcredi.
An’izliq du’nyag’a ko’zqaras du’nyam tu’siniwdin’ quramah, obrazli simvolikaliq formasi bolip tabiladi. Du’nyanin’ jaratihsi a’dctte aspannin jerden.qurg’aqliqtin’ okeannan bo’liniwi arqali qa’liplesken xaostin’ kosmosq; aylaniwi tu’rinde su’wretlenedi. Na’tiyjedc u’sli du’nya — aspanliq, jerlik ha'n jer asti du’nyalari payda boladi.
Ta'biyat qubilislarina adamliq qa’siyetler beriledi. AJg’ashqi ja’miye adaminin’ fantaziyasi ta’repinen do’relgen an’izliq maqluqlar — qudaylar ruwxlar, qaharmanlar adamliq belgilerge iye boladi, olar adamlardin’ is- ha’rekctin islcydi, al olardin’ ta’g’diri bolsa o’letug’in adamlardin’ ta’g’dirlerinc uqsns boladi An'i/larda a’yycmgi adamlardin’ du’nyanin’ bir pu’tinligi, adam ha'iu t.i'biyaltin* ajiralmas birligi haqqindag’i pikirleri o’z sa’wleleniwin tabadi. Опт Iivk.ii}>'i bclgilcri lo’inendcgilcrden ibarat: