Reje: Kirisiw

Tema: Ma’mleket ha’kimiyatin a’melge asiriwdin’ huquqiy formalari.

Reje:

1. 
   Kirisiw.
   

Ma’mleket ha’kimiyatinin’ a’melge asiriliwi ha’m huquq formalari.

2. 
   Tiykarg’i bo’lim.
   

1. 
   Ma’mleket ha’kimiyati degenimiz ne?
   
2. 
   Ma’mleket ha’kimiyatinin’ tu’rleri.
   
3. 
   Huquq formalari haqqinda tu’sinik.
   

3. 
   Juwmaqlaw.
   

Ma’mleket ha’kimiyatinin’ a’hmiyeti.

Kirisiw. Ma’mleket (uliwma socialliq) – bul arnawli bir aymaqta joqari ha’kimiyatti a’melge asiriwshi arnawli basqariw ha’m ma’jbu’rlew sipatina iye bolg’an, ja’miyettegi barliq ja’miyetlik siyasiy-siyasiy gruppalardin’ ma’plerin an’latpa beriwshi, olardi birlestirip ha’m muwapiqlastiriwshi siyasiy sho’lkem.

Ma’mleket ekonomikaliq ha’m siyasiy ta’repten hu’kimran bolg’an ku’shtin’ ma’plerine xizmet etiwshi siyasiy sho’lkem.

Ma’mleket (yuridikaliq) – bul arnawli bir aymaqta g’alabaliq tu’ri ya’ki a’melge asiriwshi siyasiy sho’lkem.

Ma’mlekettin’ belgileri to’mendegishe:

1. 
   Maydan aymaqqa iye boliwi;
   
2. 
   Xaliq sanina iye boliwi;
   
3. 
   Arnawli ha’m ma’jbu’rlewshi apparatqa iye boliwi;
   
4. 
   Huquq sistemasina iye boliwi;
   
5. 
   Saliq sistemasina iye boliwi;
   
6. 
   Suverenitetke iye boliwi.
   

Ma’mleket ha’kimiyatinin’ en’ za’ru’r belgilerinen biri, bul onin’ arnawli ku’shke iyeliginde bolip esaplanadi. Bunday ku’sh ha’rqiyli formada boliwi mu’mkin, yag’niy fizikaliq ku’sh, ha’rqiyli a’skeriy ku’sh, isenim etetin ta’sir ham basqalar. Ma’mleket ha’kimiyatin ma’mleket baslig’i atinan emes, ba’lkim xaliq ta’repinen a’melge asiriladi. Ma’mleket apparati o’z gezeginde ma’mleket sistemasinin’ quramli bo’legi bolip, ol ma’mleket ha’kimiyatin a’melge asiriw ushin berilgen wa’killiklerge iye bolg’an ma’mleket organlarinin’ jiyindisinan ibarat. Sonin’ menen, Ma’mleket tu’sinigine ta’riyp beriwde uliwmalasqan, siyasiy, klasliq ha’m sap yuridik na’zerden birqansha jandasiwlar bar. Ma’mlekettin’ moxiyati ha’m onin’ siyasiy a’hmiyeti ju’zesinen ma’mleket ha’m huquq teoriyasi pa’ni shen’berinde qa’liplesken teoriyalardi to’mendegishe bo’listiriw mu’mkin:

• 
  Elita teoriyasi; - Texnokratik teoriyasi; - Plyuralistlik demokratiya teoriyasi; - Uliwma parawanliq ma’mleket teoriyasi; Konvergenciya teoriyasi.
  

Sonin’ menen birge, a’debiyatlarda ma’mleketke klassliq qarastan ha’m ta’riypler keltiriledi. Usi jandasiwg’a ko’re ma’mleket – bul ekonomikaliq ha’m siyasiy ta’repten hu’kimran bolg’an klasliq ma’plerge xizmet qiliwshi siyasyiy sho’lkem.

Kelzenin’ (legistik jandasiw wa’kili) pikirinshe, ma’mleket so’zi ko’binshe ja’miyetti bildiredi, ayrim jag’daylarda bolsa millet ya’ki arnawli bir aymaqti belgilew ushinda qollaniladi. Ma’mlekettin’ tu’sinigi ju’zesinen jalg’iz tu’siniktin’ bar emes ekenligine sebep alimlar ta’repinen arnawli bir ha’diyselerdi bildiretug’in tu’rli atamalardi bir qiyli ma’nide yamasa kerisinshe bir qiyli mazmundag’I atamalardi ha’r qiyli mazmunda qollaniwlarda tu’siniledi. Sonliqtan ma’mleket ha’kimiyati onin’ rawajlaniwi dawaminda o’zgerip bariwi na’tiyjesinde og’an tu’rlishe ta’riyplerdin’ beriliwine de sebep boladi. Kelzenin’ pikirinshe, ma’mleket tu’sinigi to’mendegishe qollaniliwi mu’mkin:

1. Ma’mleket, da’slep, sap yuridikaliq jandasiw arqali qarap shig’iliw lazim. Ol “huquqiy fenomen”, o’zine ta’n korporaciya sipatinda belgili boliwi mu’mkin. Ma’mleket millet ko’leminde huquqiy ta’rtip. Yuridik fenomen sipatindag’i ma’mleket penen huquq ortasindag’i mu’nasebet tap sol huquq penen shaxs ortasindag’i mu’nasebet ta’rizinde qaraliwi kerek.

Kelzenin’ pikirinshe, ma’mleket huquqti ornatiw yamasa sankciyalawg’a qaramastan, sonday individtey boliwi, yag’niy o’z is-ha’reketinde huquq penen baylanisliq boliwi lazim.

2. Ma’mleket tu’sinigi socialogiyaliq ma’nisde de qollaniliwi mu’mkin. Bul ta’rizge qarag’anda ma’mleket qandayda bir “socialogik birlik”, huquqiy ta;rtip ha’m huquqiy realliqtan g’arezsiz bar bolg’an social realliq sipatinda da qaraliwi mu’mkin.

Sociologik na’zerden qaralg’an ma’mleket ushin ta’n bolg’an ta’repi – onin’ ja’miyetti basqariw u’stinen wa’killiklerdin’ bir qansha organlarg’a berilgenligi ha’m bir qatar organlar qolinda toplang’anlig’i. Usi sebepten ja’miyette bir neshe ha’kimiyat wa’killigine iye bolg’an du’zilmeler bar bolip esaplanadi.

3. Ma’mleket tu’sinigi janli, ta’biyiy organizim sipatinda da belgileniwi mu’mkin. Bul jandasiwg’a tiykarlang’an halda, ma’mleket “social biologiya formasi” sipatinda belgili boladi. Kelzenin’ usi qaraslari ma’mlekettin’ ju’zege keliwi haqqindag’i organik teoriyasi ta’reptarlari ta’repinen qollanilg’an.

4. Kelze ha’m onin’ ta’reptarlari ma’mleketti “normalar sistemasi”, “normativ ta’rtip”, “siyasiy sho’lkemlesken ja’miyet”, “ma’mleket ha’kimiyat” sipatinda ta’riypleydi.

Kelzenin’ pikirinshe, ma’mleket siyasiy xarakterge iye ha’m ol, da’slep, siyasiy sho’lkem sipatinda belgili boladi, sebebi ol nizamda belgilengen ta’rtip ha’m tiykarlarg’a tayang’an halda ayrim jag’daylarda “ku’sh, ma’jbu’rlep isletiw ta’rtib”in belgileydi, ha’mde ol “ku’sh isletiwge bolg’an monopol huquqqa iye”¹.

Ha’kimiyat degende, uliwma ma’nide ja’miyetlik subiektlerinin’ (individ, topar, sho’lkem) basqa subiekt (individ, topar, sho’lkem) irodasinin’ ha’m ju’ris – turisinin’ jeke yamasa basqa shaxslardin’ ma’pleri ju’zesinen boysindiriliwi tu’siniledi. Ha’kimiyat to’mendegishe belgilerge iye:

1. 
   Ha’kimiyat siyasiy waqiya esaplanadi;
   
2. 
   Ha’kimiyat ja’miyet rawajlaniwinin’ ba’rshe basqishlarina ta’n bolg’an jag’day esaplanadi;
   
3. 
   Ha’kimiyat tek siyasiy mu’nasebetler shen’berinde g’ana a’melde boladi;
   
4. 
   Ha’kimiyat mu’nasebetleri eki ta’repleme ko’riniske iye bolip, onin’ tiykarg’i subiekti esaplanadi;
   
5. 
   Ha’kimiyattin’ en’ kerekli biri bolsa, bul onin’ arnawli ku’shke iye ekenliginde.
   

Sh.Montesko ha’kimiyattin’ bo’liniw principin «Nizamlardin’ ruwxi» atli shig’armasinda minanday pikirler keltirip o’tken: “a’dalatli qurilg’an ma’mlekette ha’kimiyat birde-bir emes ba’lkim kerisinshe bir-birine g’arezli bolmag’an 3 ha’kimiyat (Nizam shig’ariwshi, atqariwshi, sud ha’kimiyati)lar boliwi sha’rt dep aytip o’tken. Ha’kimiyattin’ bo’liniwi principi en’ birinshi 1787-jili AQSH konstituciyasinda o’z ko’rinisin tapqan. Ha’kimiyatlar bo’liniw principi bolsa O’zbekistan Respublikasinin’ Konstituciyasinin’ 11-statyasinda Konstituciyaliq sistemasnin’ tiykarinan biri sipatinda belgiulep qoyilg’an.