Reje: Kirisiw

Nizam shig’ariwshi ha’kimiyat. Nizam shig’ariwshi ha’kimiyatti – Oliy Ma’jilis a’melge asiradi.

Atqariwshi ha’kimiyatti ­– Ministirler Ken’esi, ministrlikler, ma’mleket komitetleri, jergilikli ha’kimiyat organlari a’melge asiradi.

Sud ha’kimiyatin – ba’rshe sud organlari a’melge asiradi.

O’zbekistanda ma’mleket ha’kimiyatin a’melge asiriwdin’ huquqiy tiykarlarida bolip, olar to’mendegilerden ibarat:

1. O’zbekistan Respublikasinin’ Konstituciyasi.

2. O’zbekistan Respublikasinin’ nizamlari (ma’selen: O’zbekistan Res.nin’ “O’zbekistan Respublikasi Oliy ma’jilisi Senati haqqinda”g’i Konstituciyaliq nizami, O’zbekistan Respublikasinin’ “Ministirler Ken’esi haqqinda”g’i Nizami, O’zbekistan Respublikasinin’ “Sudlar haqqinda”g’i Nizami, O’zbekistan Res.nin’ “Jergilikli ma’mleket ha’kimiyati haqqinda”g’i Nizami ha’m basqalar).

3.O’zbekistan Respublikasi Prezidentinin’ pa’rman ha’m qararlari (ma’selen, O’zbekistan Respublikasi Prezidentinin’ “Ma’mleket huquqiy siyasatin a’melge asiriwda a’dillik organlari ha’m mekemeleri iskerligin tu’pten jetilistiriw is-ilajlari haqqinda”g’i Pa’rmani, O’zbekistan Respublikasi Prezidentinin’ “O’zbekistan Respublikasi Suw xojalig’i ministirligi iskerligin sho’lkemlestiriw is-ilajlari haqqinda”g’i, “O’zbekistan Respublikasi Qurilis ministirligi iskerligin sho’lkemlestiriw haqqinda”g’i qararlari ha’m basqalar).

4.O’zbekistan Respublikasi Ministirler Ken’esinin’ qararlari (ma’selen, O’zbekistan Respublikasi Ministirler Ken’esinin’ “O’zbekistan Respublikasi Qurilis ministirligi, onin’ quramliq bo’limleri, sonin’ menen respublika ha’m aymaqliq arxitektura-qalasazliq ken’esleri tuwrisindag’i nizamlardi tastiyiqlaw haqqinda”g’i, “O’zbekistan Respublikasi U’y-jay communal xizmet ko’rsetiw ministirligi ja’ma’a’ti ag’zalari quramin tastiyiqlaw haqqinda”g’i qararlari ha’m basqalar).

Ha’zirgi zaman parlamentleri o’zlerinin’ du’zilisleri, wa’killiklerinin’ ko’lemi, socialliq qurami, ma’mleketler siyasyiy sistemasinda tutqan orni, ha’melleri menen bir-birlerinen ajiralip turadilar. Olar ha’tte deputatlarinin’ sani menen de parqlanadi, ma’selen: AQSH 535 deputattan ibarat Kongress, Tu’rkiya 550 deputattan ibarat Ulli Millet Ma’jilisi, Shveciyada 349 deputattan ibarat Riksdag, Misirda 454 deputatli Xaliq Ma’jilisin misal qilip ko’rsetiw mu’mkin. Du’nyadag’i parlamentler ren’ beren’, biraq olar o’z ma’mleketlerinde za’ru’r ja’miyetlik waziypa – Nizam shig’ariwshi ha’kimiyatti a’melge asiradi.

O’zbekistan Respublikasi Oliy Ma’jilisi o’z iskerliginde ha’kimiyattin’ nizam shig’ariwshi, atqariwshi, sud ha’kimiyatina bo’liniw principine tiykarlanip, ol ma’mlekettin’ basqa mekemeleri menen birge islesiw menen bir qatarda Nizam shig’ariwshi ha’kimiyatti a’melge asiradi.

Oliy Ma’jilistin’ senatina senatorlar 25 jastan, nizamshiliq palatasina deputatlari da 25 ke saylaw nizamina shekem tolg’an ouqaralar iye boliwi mu’mkin degen nizam belgilep qoyilg’an. AQSH konstituciyasinda 25 jasqa tolmag’an shaxs Kongesstin’ wa’killeri palatag’a ag’za boliwi mu’mkin emes, dep ko’rsetilgen. Yaponiya parlamentinin’ wa’killeri palatasina 25 jasqa tolg’an, ma’slaxatshileri palatasina bolsa 30 jasqa tolg’an puqaralar passiv saylaw huquqinan paydalana aliwlari mu’mkin.

O’zbekistan Respublikasi Oliy Ma’jilisinde Nizamshiliq baslamasi huquqina O’zbekistan Respublikasi Prezidenti, sonin’ menen o’z ma’mleket ha’kimiyatinn’ joqari organi arqali Qaraqalpaqstan Respublikasi, O’zbekistan Respublikasi Oliy Ma’jilisin’ deputatlari, Respublika Konstituciyaliq sudi, O’zbekistan Respublikasi Ministrler Ken’esi, Joqari Sudi, ekonomikaliq sudi, Bas prakurorina iye.

3. 
   Huquq formalari haqqinda tu’sinik. Yuridik a’debiyatlarda huquq deregi menen birge “ Huquq formasi “ atamasi da ken’ ha’m professional shen’berde birdey mazmunda tu’siniliw ha’m usi tiykarda qollaniliwi, olar ortasindag’i parqli jag’daylarda an’lamawliqqa ha’m de bul tu’siniklerdi sinonimi sipatinda qabil qiliwg’a alip keledi.
   

“ Huquq deregi” ha’m “huquq formasi” kategoriyaalarinin’ yuridik ta’biyatin tu’siniwde, aldin ala, “Derek” ha’m “forma” so’zlerinin’ so’zlik ma’nisine itibar qaratiw lazim. “Derek” (arabsha – baslaniw; alg’ashqi) ko’shpeli ma’nide bolsa bir na’rse, sebep degen ma’nilerdi bildiredi. “Forma” bolsa (arabsha – ko’rinis, su’wret) bir na’rse ya’ki predmettin’ sirtqi ko’rinisi, mazmuninin’ sa’wleleniwi siyaqli ma’ni an’latadi.

Huquq deregi arnawli bir ra’smiy bir formag’a iye boliwi ushin, a’lbette, bunday Derek ma’mleket ta’repinen ja’riya etiliwi ha’m tiyisliq huquq do’retiwshilerin a’melge asiriwshi wa’killikli organlar ta’repinen ra’smiy ja’riya etiliwi, yag’niy bekkemlep qoyiliwi kerek.

Huqiqtin’ formalari (derekleri) – degende, uluwmaliq ma’nide huqiqtin’ bayanlaniw formasi tu’siniledi.

Shet ellik huquqtaniswhi alim G.Kelzenin’ pikirinshe, “huquq deregi” ken’ mazmung’a iye. Huquq deregi tu’sinigi minez-xulqqa tiyisli meyorli, siyasiy principler, huquqiy doktrinalar, huquqtaniwshi qa’nigelerdin’ pikirin an’latadi

Huquqtin’ formasi uliwmaliq ma’nide huquqti sa’wlelendiriwshi formasi tu’siniledi. Huquqiy ha’diyse sipatinda huquq deregin u’sh tu’rli ma’nide tu’siniw mu’mkin:

• 
  Finansliq ma’nide – bul ja’miyettegi mu’likshilik formalari, finansliq shart-sharayatlar, ja’miyet ag’zalarinin’ qizig’iwlari ha’m ma’pleri;
  
• 
  Mafkuraliq ma’nide – bul tu’rli huquqiy mafkura ha’m ta’liymatlar, huquqiy sana;
  
• 
  Za’ru’rli ma’nide – bul huquqtin’ formalari.
  

Huquqtin’ to’mendegishe formalari bar:

Buni to’mende ko’rsetilgen sxema boyinsha bilip alsaq boladi.

Huquq formalarinin’ tu’rleri:

Huquqiy a’det



Normativ-huquqiy hu’jjet



Huquqiy precident







Normativ sha’rtnamalar h.b

Tariyxtan huquqtin’ da’slepki deregi (formasi) bolip, ol huquqiy a’det esaplanadi. Huquq formasi degende, uliwma ma’nisti huquqti atqariw tu’ri tu’sinigi. Huquqiy ha’diyse sipatinda huquqtin’ formasin 3 tu’rli ma’nide tu’siniw mu’mkin.

Sirtlay ma’niste – bul ja’miyettegi mu’lkshilik tu’rleri, zatlay sha’rt-sharayatlar, ja’miyet ag’zalarinin’ qizig’iwlari ha’m minezi, magnuraviy ma’niste bul tu’rli huquqiy mafkura ha’m, ta’liymat, huquqiy sana arnawli yuridik ma’niste bul huquqtin’ tu’rleri.

Huquqiy a’det – uzaq da’wir shen’berinde a’melde boliwi na’tiyjesinde islengen ha’m ma’mleket ta’repinen uliwma ma’jbu’riy qag’iyda.

Huquqiy precident – sud ya’ki ha’kimshilik organinin’ jazba ya’ki awiz eki qarari bolip, bul qarar ko’leminde barliq usig’an uqsas islerdi ko’rip shiwg’iw ha’m sheshiw ushin tiykar bolatug’in norma.

Normativ-huqiqiy hu’jjet-wa’killikli ma’mleket organinin’ belgilengen ta’rtipte qabil qilg’an, socialliq qatnasiqlardi ta’rtipke saliwg’a qaratilg’an, uluwmaliq ma’jbu’riy turdegi qag’iydalardi ornatiwshi, o’zgertiwshi ya’ki biykar qiliwshi yuridik hu’jjeti esaplanadi.

Normative sha’rtnamalarda huquqtin’ a’hmiyetli deregi.

Normativ-sha’rtnamalar eki ya’ki onnan da artiq g’arezsiz huquq atqariwshilar u’stinen du’ziletug’in, olardin’ huquq ha’m ma’jbu’riyatlarin ornatatug’in, o’zgertetug’in biykarlaytug’in pitimler. Normative-sha’rtnamanin’ a’hmiyetli tu’ri – bul xaliq araliq sha’rtnama esaplanadi. Normativ sha’rtnamalar eki ya’ki onnan artiq g’a’rezsiz huqiq subiektleri ortasinda du’ziletug’in ha’mde olardin’ huqiq ha’m minnetlemerin ornatatug’in, o’zgertiretug’in ya’ki biykar qilatug’in pitimler.

Xaliqaraliq sha’rtnama - ma’mleketler ha’m xaliqaraliq huqiqtin’ basqa subiektleri ortasinda olar ushin uluwmaliq a’hmiyetke iye bolg’an ha’mde o’z-ara huqiq ha’m minnetlemelerdi qabil qiliw joli menen olar ortasindag’i qatnsasiqlardi ta’rtipke saliwg’a shaqiriwshi ashiq bayanlang’an pitim.