K berdimuratova

§2. A’yyemgi Hindistan filosofiyasi
Hindistannm’ en’ birinshi ka’ramath kitaplannda—Vedalarda (sanskr.— bilim)—diniy ideyalar menen bir qatar bir pu’tin du’nyaju’zlikta’rtip liaqqin- da filosofiyaliq ko’zqaraslar da bayan etiledi. Vedalar Hindistang’a b.e.sh. XVI-a’sirde Orta Aziya, iran, Volga boylannan kelgen ariyts qa’wimleri ta’repinen do’retiledi. Bizlerge Vedalardan to’rtewi—Rigveda, Samaveda, YadjurvedaAtxarvaveda—kelip jetken.Olar o’zlerinde ka’ramath so’/di,ritual- lardin’ su’wretlemesin, filosofiyaliq tu’sindirmelerdi (Upanishadalar) sa’wle- lendirgen. Vedalardin’ diniy-filosofiyahq tu’sindirmeleri Upanishadalar Hindistan filosofiyasinin’ keyingi rawajlamwin amqlag’an idcyalarg’a iye. Bul ideyalar du’nyanm’ jaratihsi ha’m adam arasindag’i o’z ara qatnasti, su’wret- lewge boysinbaytug’in joqan obektivlik realliq (braxma), ruwxiy substantsiyanin’ bir pu’tinligi (braxman), individual ruwx (atman), jannm’ nian’giligi ha’m onm’jazalaw nizamma (karma) tiykarlang’an halda qayta tuwiliwi haqqindag’i ideyalar bolip tabiladi.
Da’wirdin’ ko'plegen filosofiyaliq problemalan A’yyemgi Hindistan poemalannda— Maxabxarata ha’m Ramayana eposlarinda ko’tcrilgcn. Vedalar, Maxabxarata ha’m Ramayana Hindistan xalqinm’ danahg’mm’ haqiyqiy entsiklopediyalan dcsek qa’telespeymiz. En’ birinshi ret Maxabxaratada o’z sa’wlesin tapqan «Basqag’a o’zin’e unamaytug’in, jek ko’riwshilikti payda eictug’in na’rseni isleme» degen pikir keyin ala Konfutsiy, Aristotel, Kanttin' miynetlerinde ushirasadi. Vedaliq a’debiyat ko’p tarawlarg’a—meditsina, astronomiya, o’nermcntshilik, a’skeriy texnikag’a—tiyisli bolg’an bilimlerdi o’z ishine qamtiydi.
Vedaliq din politcistlik xarakterge iye, onda ayirim dcrekler boymsha otiz u’sh quday, al a’yyemgi kitaplardin’ ayinmlarinda olardin’ sam u"sh ju’z otiz u’shke jetedi. Bir min’inshi jillardin’ baslarmda braxmanizm payda bolg’an, sebebi vedaliq dindegi kulttin’ quramalasiwi tcz pa’t penen rawajlanip baratir- g’an qalalardin’ turg’inlann qanaatlandirmay qoyadi. Qudaylardin’ qurami ha’m xarakteri o’zgeredi, biraq ele olardin’ qatan’ ierarxiyasi islep shig’ilmaydi. Ja’miyetlikten’sizlikti sa’wlelendirip,braxmanizm adamlardin’ ka’mbag’allig’in ha’m qiylamwlann onshelli a’hmiyetke iye ernes dep dag’azalaydi, sebebi qubihslar du’nyasmin’ barhg’i mayya, yag’my qiyaliy bolip, onin’ jasawi eleslik xarakterge iye ekenliginen derek beredi. Birden bir realliq retinde du’nya ju’zlik ruwxtin’ o’mir su’riwi alip qaraladi. Vedalardin’ qa’diriyatlann gu’man astina qoyg’an keyingi ha’reket djaynizm (b.e.sh. Vl-a’sir) bolip tabiladi. B.e.sh. V- a’sirden keyin Hindistanda, Qitayda, Batis—Shig’is Aziyada buddizm diniy- filosofiyahq ta’limati ken’nen tarqaladi. Onin’ tiykarm sahvvshi Siddxartxa Gautama (Budda, b.e.sh. 560-483 jj.) bolg’an. Onin’ ta’limatina ko’re du’nya- dag’i barliq na’rseler «o’tkinshi», turaqli substantsiyag’a iye ernes, sol sebepli qayg’i-ha’siretke toll. Birde birjaman yaki jaqsi na’rse izsizjoq bolip ketpewine baylamsli karmag’a tiykarlang’an halda ha’r bir individual o’mir o’lgennen keyin o’zinin’ dawamin islcgen qilmis, is-ha’reketlerine qaray ol du’nyada tabadi. Moralliq is-ha’reketler tazalaniwg’a ha’m ayinm basqishlar arqali o’tiwge alip keledi. Buddizmnin’ bash ideyasi qayg’i-g’amnan qutiliw, azat boliw ha’m varno-kastaliq du’zimdi basip o’tiwge umtiliw bolip tabiladi.
Buddiystlik filosofiya ha’r bir iseniwshige jeke jetilisiwdin’ jobasin beredi, onin’ maqseti retinde nirvana—ulli azat boliw—alip qaraladi. Buddiystlik filosofiyamn’ tiykarg’i qag’iydalarina o’ltirme, urlama, o’tirik so’yleme, sharap ishpe, taza bol, yag’niy bayliq ha’m belgili boliwdan g’a’rezsiz bolg’an, tek adamnin’ o’zinde bar bahaliqlar alip qaraladi. Usig’an tiykarlang’an halda buddizm o’z o’mirine bag’darlang’an aktivlilikke shaqiradi.
Buddanin’ basli ideyalan:
т

• 
  «To’rt haq niyetli ideyalar».
  
• 
  Sebeplilik teoriyasi.
  
• 
  Elementlerdin’ turaqsizlig’i.
  
• 
  «Ortan’g’i jol».
  
• 
  «Segizlik jol».
  

Buddizmnin’ bul tiykarg’i jag’daylann qalay tu’siniwge boladi?
«To'rt haq niyetli ideyalar»:

• 
  o’mir—bul azap shegiw;
  
• 
  azap shegiwdin’ sebebi—bul shcksiz tilekler ha’m ra’ha’tleniwge umtiliw.
  
• 
  azap shegiwdcn ko’pshilik jag’dayda o’zin’dcgi na’tiyjesi/ tamam- lanatug’m talap ha’m umtihwlardi basiw arqali qutiliwg’a boladi.
  
• 
  talaplardi basiw ha’m azaptan qutihw ushin adam Budda ko’rsetken a’dep-ikramliliq jaqtan o’zin jetilistiriw johna tiykarlamwi kerek.
  

Sebeplilik teoriyasi. O’mirde na’tiyjesiz joq bolip ketetug’m is ha’rekettin’ o’zi joq, sebebi du’nyada barliq na’rseler o’z ara baylanisqan ha’m o’zinin’ sebebine iye.
Elementlerdin’ turaqsizlig'i. Du’nyada turaqh na’rsenin’ o’/i joq, barliq na’rseler o’zgerip otiradt.Bul mazmun du’nyada hesh na’rsenin’Imishhqtin’, amanhqtin’, adamnin’ azap-aqirctten qutila almaytug’inlig’min’ garantiyasi xizmetin atqarmaytug’inhg’in beredi. Adamnin’ o’zi bul a/aplardin' sebebin an’latadi.
«Ortan’g'i jol». Budda sheklengenlikke shaqiradi.
«Segizlik jol». Bul jol adamnin’ sanasmin’ ha’m psixikasinm’ i/be izlikte transformatsiyalamwin, onin’ qayta tuwihwin yaki nirvana halatinda tuwiliwm an’latadi, sebebi duns ko’zqaraslardm’, duns iimtiliwlardm', duns so’ylewdin’, duris minez-quhqtm’, duns turmis obrazinm’, duns oylardin’, tilcklcrden duns qutihwdm’ qa’liplesiwi ku’tiledi. Тек g’ana usi jol, Buddanm’ pikirinshe, maqsetke jeteleydi. Bul ko’rsetiwlerdi orinlaw arqali adam nirvana halatina erise aladi. Nirvana—bolmistin’ basqasha o’Ishemi bolip, ol lalg'an lileklerdin’ so’niwin an’latadi. 01 bolmis emesti an’latpaydi, kerisinshc, nirvana loliq bolmis bolip, onin’ o’mir su’riwi jetiklik penen toltinladi. Budda akiivlilikti adam o’z o’mirine qaratiw kerek deydi, bul aktivlilik ku’n astindag’i tmn iisliin emes, al o’zin'dcgi jat mazmun menen gu’resiw bolip tabiladi.¹
Hindistanda buddizm a’ste-aqinnliq penen tarqaladi. He sli. Ill a’sirde Ashokoy patshasi ta’repinen buddizm ma’mleketlik din sipatinila qabillanadi.

2. 
   e. I-a’sirinde buddizm xinayanu (kishi do’n’gelek) ha’m mavavamin’a (u’lken do’n’gelek) bo’linedi. Xinayana sawatqa iye azslulai>>’a ino‘l:,hcilense, al maxayana Buddanin’ turpayilastirilg’an ta’limatin an'latip. ol ko iinbeytug’in qudayg’a erise almaytug’inlarg’a qaratiladi. Orta а’кпкчцг Krlip buddizm Hindistannan sirtta (Tibette, Qitayda, Yaponiyada h.b.) du'nvii in'/11К dinlerdin’ birine aylanadi.
   

Vedaliq din ha’m braxmanizm o’zinin’ keyingi iawa|lani\\ m indui/inde tabadi,ol b.e. birinshi mm’ jilhg’mda qa’liplesedi. Omla niavln| onndi u’sh birliktegi obraz (Braxma, Vishnu, Shiva) iyeleydi, olar dn'nyiinm' «lo'retiliwin, jasawin ha’m o’limin an’latadi. induizm tu’rin o’zgeilkcn hi а м n.nn/111 menen
Hindistandag’i etnikaliq toparlardin' jergilikli kultlarimn' sintezin beredi. induizm ku’ndelikli dinnin" formasin qabil aladi. Dj.Ncru onm’ ma’nisin «o’zin’ jasa ha’m basqalarg’a da jasaw mu’tnkinshiligin jarat» degen pikir menen aniqlaydi. induizmde iscnimnin’ sha’rt bolg’an sistemasi, shirkewlik sho’lkem, bir basqanw orayi joq. Onda diniy dogmatlardan shetke shig’iwg’a shidamli qatnasqa’liplesken, biraq ko’plegen kastalardin’ ha’m podkastalardm’ ja’miyctlik, shan’araqliq ha’m jeke o’mirine talaplar ha’dden tis ku’shli. Ha’zirgi zaman Hindistan filosoflari Batis ilimin ha’m texnikasin Shig’istin’ ruwxiy bahahqlan menen baylanistinwg’a shaqiradi.
Solay etip, Hindistan filosofiyasinin’ rawajlaniwmda to’mendegi basqish- lardi bo’lip ko’rsctiwge boladi:

• 
  vedaliq (b.c.sh. XVI-VI-a’sirler);
  
• 
  klassikahqyakibraxmanliq-buddiystlik (b.e.sh. Vl-a’sir—b.e. X-a’siri);
  
• 
  klassikahqtan son’g’i da’wir.
  

Hindistan filosofiyasin sipatlaytug’in tu’sinikler:

• 
  sansara—jannm’ ha’r qiyli denelerge kiriwi haqqmdag’i filosofiyaliq ta’limat.
  
• 
  karma—adam o’mirinin’ ha’m ta’g’dirinin’ aldinnan bclgileniwi ha’m adamdi minez-qulqina, islegen is-ha’reketlerine qaray bahalaw, sebeplilik nizami.
  
• 
  moksha—jannm’ a’dep-ikramhhq jaqtan jetilisiwinin’joqarg’i basqishi, jannm’ toliq azat boliwi, sheksiz qayta tuwihwlardan qutihwdm’ birden bir joh.
  
• 
  aximsa—jerdegi o’mirdin’ barliq formalannin’ birligi, qorshag’an ortaliqqa jamanhq keltirmew.
  

Hindistan filosofiyasinin’ o’zgesheligi onm’ intellektualliq shidamhhg’inda. Keyingi braxmanizm ha’m induizm diniy-filosofiyahq ta’limatlan Vedalardm’ ta’limatlarm biykarlamaydi, al om tohqtiradi, olar boyinsha, shinliq bir, biraq ol ko’p qirlihqqa iye. Ertedegi orta a’sirdcn baslap barliq Hindistan filosofiyaliq ta’limatlann eki u’lken toparg’a bo’liw ta’n aling’an.
Birinshisi—ortodoksalhq (Vedalardm’ avtoritctin moyinlawshilar) topar bolip, olarg’a - vedanta, mimansa, sankxya, yoga, nyaya, vaysheshika kiredi. Ekinshisi—ortodoksalhq emes topar (Vedalardm’ avtoritetin moyinlamaydi) bolip, olarg’a sharvaka-lokayata, djaynizm, buddizm kiredi.