K berdimuratova

anlropomorlliliq, yag’my ta'biyat qubilislarm adam menen analogiyada •»lip <|aruw, ta’biyat qubilislarina adamg’a ta’n bolg’an qa’siyetlerdi (jck ko’riwshilik, qiynaliw h.t.b.) beriw;
dcskriptivlilik,bul tcrmin inglis tilinen alinip,«su’wretlew»,«sipatlaw» degcn ma’nige iye bolip, qubilislar, waqiyalardi tu’sindirme joli menen gu’rrin’, an’i/. formasinda bayan etiwge umtiliwdi an’latadi. Qaharmanlar ha’m qudaylar o’/geshe adamlar (Neptun, Apollon h.b. haqqinda an’izlar) tu’rinde alip qaraladi;
obektiv ha’m subektiv du’nyalardin’ sinkretizmi (birikken) menen aniqlanadi;
magiya menen baylanisii boliwinda (bul belgi alg’ashqi obshinaliq sananin’ joqari da’rejesine liyisli bolg’an) ko’rinedi.
An’izlar xaliqtin' u’rp-a’dct, da’stu’rleri menen baylanisii boladi. Olar a’dep ikramliliq normalanna ha’m estetikaliq eleslerge iye bolip, bilimnin’ ha’m diniy isenimlerdin’ baslang’ishlann o’z ishine qamtip, realhq ha’m fantaziyani, ta'biyiylik ha’m ta’biyattan tisqanni (ilahiyliqti) birjerge ja’mlegen.
Du’nyag’a ko’zqarastin’ ekinshi—diniy tipi a’yyemgi ja’miyettin’ rawajlaniwinm’ joqarg’i basqishinda qa’liplesken. 01 da mifologiya siyaqli haqiyqatliqti fantastikaliq sa wlelendiriw bohp, mifologiyadan diniy du’nyag’a ko’zqaras ilahiy ku’shlerdin’ o’mir su’riwine iseniwshiligi, olardin’ adamlardin’ o’mirinde ha’m du nyanin’jaratilisinda basli rolge iye boliwi menen panqlanadi.
Iliiluy ka’ramatli ku'shke isenim diniy du’nyag’a ko’zqarastin’ tiykari sipatinda nlip qaraladi. An’izda adam o’zin ta’biyattan ajiratip alip qaramaydi, qudaylar ln'biyiy, «adamliq» du’nyadajasaydi, adamlar menen qatnasta boladi. An’izliq ulna/din’ shinhg’i hesh qanday gu’mandi payda etpeydi ha’m sol sebepli hniimge mu’ta’j ernes. Diniy sana du’nyam seziw organlari arqali qabillaytug’in •Icilik», yag’niy ta’biyiy ha'rn «aspanJiq», yag’niy ta’biyiyhqtan joqartdajaylasqan ilu'iiyag’a bo’ledi. Diniy isenim o’zgeshe keshirim sipatinda joqarg’i ka’ramatli kn’shlerge siymiwda ko’rinedi, olarg’a materialliq predmetlerdin’, predmetler nrasindag’i baylanislardin’ qa’siyetleri beriledi. Keyin ala bir qudaydin’ obrazi (|a’liplesedi—du’nyani jaratiwshi iudaizm,xristianliq, islam,buddizm siyaqli inonoteistlik dinler payda boladi.
Diniy du’nyag’a ko’zqaras haqiyqatliqtm’ fantastikaliq sa’wlesi bolip, ka’ramath ku’shke, isenimge tiykarlanip, adamzattin’ ko’p a’sirli ta’jiriybcsin uliwmalastira otirip, ha’zirgi zaman moraline o’z ta’sirin tiygizetug’in uliwma adamzatliq normalardi ha’m a’dep-ikramlihq printsiplerinjaqsihq ha’ma’dillik ulcyaiann o’z ishine qamtiydi. Haqiyqatinda, aiynm jag’daylarda, bul ideyalar iliniy a’meliyat penen baylamssiz da qalg’an waqitlar ushirasadi. Tariyxqa krcst shabihwlan, inkvizitsiya, ha’zirgi waqitta belgili bir siyasiy ku’shler la’repinen miiletler arahq kelispewshiliklerdi keltirip shig’anp atirg’an diniy fanatizm belgili.
Du’nyag’a ko’zqarastin’ sapaliliq jaqtan jan’a tipi retinde du’nyag’a filosofiyaliq ko’zqaras alip qaraladi. Omn’ birinshi belgileri b.e.sh. XII-VIII- a’sirlerde A’yyemgi Hindistanda, A’yyemgi Qitayda, A’yyemgi Egipette payda bola basladi. Omn’ ruwxiy iskerliktin’ o’zgeshe formasi sipatinda payda boliwi b.e.sh. Vlll-V-a’sirlerdegi A’yyemgi Gretsiyadag’i ma’deniy awdarispaq penen baylanisli. An’iz ha’m dinnen filosofiyaliq du’nyag’a ko’zqarastin’ parqi omn’ du’nyam ratsionalhq tu’sindiriwge bag’darlaniwi menen belgilenedi. Ta’biyat, ja’miyet, adam haqqindag’i uliwma ko’zqaraslar teoriyaliq izertlewdin’ ha’m logikaliq analizdin’ predmeti sipatinda alip qaraladi. Du’nyag’a filosofiyaliq ko’zqaras an’iz ha’m dinnen olardin’ du’nyag’a ko’zqarashq xarakterin, du’nyanin’ kelip shig’iwi, omn’ du’zilisi, adamnin’ du’nyada tutqan omi haqqindag’i ma’seleler jiynag’in aldi. Biraq haqiyqatliqqa seziwlik-obrazliq qatnas penen sipatlanatug’in ha’m ko’rkemlik, siyimwshihq elementlerdi o’z ishine qamtiytug’in an’izg’a, dinge salistirg’anda, filosofiyaliq du’nyag’a ko’zqaras bilimlerdin’ logikaliq ta’rtiplesken sistemasin an’latadi, o’zinin’ printsiplerin, qag’iydalann teoriyaliq jaqtan da'lillewge umtiladi.
Bunnan filosofiyaliq du’nyag’a ko’zqarasqa uliwma ko’rkem-obrazliq oylaw la’n emes degen juwmaq kelip shiqpaydi.Og’an antikaliq filosofiyag’a ta’n an’iz benen baylanisli bolg’an poetikaliq fantaziya misal bola aladi.
Filosofiyaliq du’nyag’a ko’zqarastin’ mazmumna tek g’ana filosofiyaliq problemalar kirip qoymastan, uliwmalastmlg’an ekonomikaliq, siyasiy,
huqiqiy, ta’biyattaniwliq-ilirniy qaraslarda, a’dep-ikramliliq, estetikahq, dini; printsipier, ideallar da kiredi. Sol sebepli filosofiyaliq du’nyag’a ko’zqarast filosofiya menen toliq barabar mazmung’a iye dep alip qarawg’a bolmaydi Biraq bul ko’zqarastin’ teoriyahq deregi, o’zegi retinde filosofiya alip qaraladi onin’ do’gercginde du’nyag’a ko’zqarastin’ basqa elementleri ja’mlengen bolip fllosofiya olarg’a qatnasta integratsiyahq roldi atqaradi. Bulardin’ barhg’j filosofiyanin’ du’nyag’a ko’zqarasliq xarakteri menen amqlang’an bolip, о du’nyag’a ko’zqarasliq ma’selelcrdi sheshiwdi, aldi menen qa’legen du’nyag’a ko’zqarastin’ orayliq ma’selesi bolg’an—adamnin’ du’nyag’a qatnasi ma’selesin sheshiwdi alg’a su’redi. Sol sebepli filosofiyaliq du’nyag’a ko’zqaras degen tu’sinikti qollang’an waqtimizda teoriyahq derek retinde fllosofiya alip qaralatug’in du’nyag’a ko’zqarasti diqqatqa ahwimiz kerek. Omn’ predmeti retinde «adam—du’nya» sistemasindag’i en’ uhwmahq alip qaraladi. Ol ta’biyattin’, ja’miyettin’ ha’m adamzat oylawmm’ en’ uhwmahq mzamlann izertleydi. 01 o’zinin’ ishine eki—adam ha’m du’nya podsistemasin ha’m olar arasindag’i to’rt—genetikaliq, biliwlik, aksiologiyaliq, praksiologiyahq qatnaslar podsistemasin qamtiydi¹. Filosofiya bul sistemadag’i en’ uliwmahqti u’yrenedi.