K berdimuratova

Filosofiyamn’ boljawliq funktsiyasi filosofiyamn’ ishinde adam ha’ du’nyanm’ rawajlamwinin’ uliwma tendentsiyalan haqqinda boljawlaii qa’liplestiredi, keleshekke bag’darlaydi. Boljawdin’ itimalliliq da’rejesini joqan boliwi filosofiyamn’ ilimgc tiykarlamwi menen belgilenedi. Filosofi. o’mirdi teoriyaliq tu’siniwge tiykarlana otmp, jan’a ideyalardin’ ha’ ko’zqaraslardin’, jan’a du’nyani tu’siniwdin’ fundamentin quraydi.
Filosofiyamn’ barhq funktsiyalan o’z ara baylamsqan. Olardin’ bir pu’t! birliginde filosofiyaliq bilimnin’ o’zgesheligi ha’m tiykan o’z sa’wlesin tabaKo’rsetilgen funktsiyalar menen filosofiya sheklenbeydi, filosofiyam qollamhw tarawina baylanisli teoriyaliq, ontologiyahq, ma’deniyattamwh« logikaliq, evristikahq, ma’deniy-ta’rbiyaliq, germenevtikahq ha’m basqa q funktsiyalarm bo’lip ko’rsetiwge boladi. Filosofiyamn’ atqaratug’in funktsiy lanmn’ a’hmiyetin omn’ oylawg’a u’yretetug’inlig’i menen, oydi ulli problem* larg’a bag’darlawi menen tu’sindiriwge boladi. Filosofiyam u’yrcniw adamd sada tu'rde qa’liplesken ko’zqaraslardi sistemalastirip, o’zgertip, da’lillenge du’nyam tu’siniwge bag’darlang’an ko’zqarasqa aylandiradi.
§3. Filosofiyamn’ ma’deniyat sistemasindag’i orm
Arnawli ilimlerdin’ bilimlerdin’jeke tarawlanna bo’linip shig’iwi menel olardin’ filosofiya menen o’z ara qatnas ma'selesi kelip shig’adi. Bir ta’reptej filosofiyam barhq ilimlerden u’stin turiwshi, olardin’ problemalann sheshiwsl «ilimlerdin’ ilimi» sipatinda alip qaraw da bar. Filosofiar du’nya haqqinc barhq bilimlerdi o’z ishine qamtiytug’in uhwmahq ken’ ko’lemli sistemalari do’retiwge ha’reket etti. Bui pa’n filosofiyaliq (grek so’zi, «barhq», «ha’mmi|i 111s unamh depjeke ilimlerdi ahpqaradi, olardin’ abstraktlik pikirlewlerge Hi i.i’i emesligin moymladi. Olardin’ pikirinshe, filosofiya o’zinin’ predmetin iillqan, unamh ilimlerge aralasip ketken, sol sebepli traditsiyahq filosofiyaliq (nlilcmadan, om tildin’ analizi menen almastirip, bas tartiwimiz tiyis.
Msientizmnin’ mazmunma reaktsiya sipatinda irratsionalistlik ta’limatlarda / sa’wlesin tapqan antistsientizm bag’dari payda boldi. Olar filosofiyamn’ / ln-linshe jasawin biykarlamay, filosofiya ushin ilimnin’ ha’m ratsionalhq llwdin’ rolin biykarladi, ilimnin’ rolin tek g’ana tar a’meliy ma’selelerdi IPHliiw menen g’ana shekledi. Tu’pkilikli filosofiyaliq problemalar, olardin’ lurinshe, ilimiy metodlardan, intellektten bas tartiw, instinkt, mistikahq luilsiyani qollamwjoli ja’rdeminde sheshiliwi mu’mkin. Bul jerde filosofiyaliq piibleinalardin’ sheshiliwine teoriyaliq qatnas, ilimiy jaqtan olardi da’lillcw uloimatsiyalanadi.
Pan filosofiyaliq, stsientistlik tendentsiyalarg’a keletug’in bolsaq, to’mende- Icrdi aytip o’tiwimiz za’ru’r. A’lbette, filosofiya ayqin ma’selelerdi sheshiwde n.iwli ilimlerdin’ omin iyeley almaydi. 01 fizikamn’ omina zatlardin’ qunlisin, nnentar bo’lekshelerdin’ o’z ara ta’sir etisiwin, kriminologiyanm’ ormna illiyatshihqtin’ sebeplerin, olardin’ aldin aliw ma’selelerin u’yrenc almaydi. il sebepli haqiyqathqtin’ baylamslan ha’m qa’siyetleri arasindag’i barhq i|> ih o’zgerislerdi o’z ishine qamtiytug’in filosofiyaliq sistemalardi jaratiw .iqsetke muwapiq emes. Filosofiya basqa ilimlerdin’ u’stinen qarap, olardi iisqarip, «ilimlerdin’ ilimi» rolin atqanwi mu’mkin emes.
Biraq filosofiyamn’ bilimlerdin’ o’z betinshe tarawi sipatindag’i rolin /ilivistlik biykarlaw menen (filosofiyamn’ empirikahq faktlerge arqa su’ye- icytug’inhg’i tiykarmda) de kelisiwge bolmaydi. Filosofiya haqiyqatinda da kkeley empirikahq faktlerge ha’m arnawli izertlew metodlarina arqasu'ye- icydi. 01 basqa ilimlerden predmeti, metodi boyinsha pariqlanadi. Arnawli liulerdin’ predmeti sipatinda haqiyqathqtin’ jekke tarawlan alip qaralsa, osofiyamn’ predmeti retinde—adam ha’m du’nyamn’ birligi—ondag’i en’ iwnialiq alip qaraladi. Filosofiya o’zinin’ problemalann teoriyaliq oylaw 'kleminde sheshedi, barhq ilimler ushin universalliq a’hmiyetke iye biliwdin’ iwma metodlarm, kategoriyalar sistemasin islep shig’adi.
I ilosofiya ha’m ilim arasindag’i ayirmashihq filosofiyag’a ilimiylik ■Irilordin’ uliwma ta’n emesligin an’latpaydi. Ko’pshilik filosofiyaliq ta’limatlar iiMonalliq biliwge tiykarlanadi, tu’sindirmenin’ sistemalilig’i, juwmaqlardin’ 1'iimentlestiriliwi ja’rdeminde obektiv-shin bilimlerge umtiliwshihq penen liakterlenedi. Bul belgiler filosofiya ha’m ilimdi bir birine jaqinlastiradi, osoliyamn’ an’iz ha’m dinnen parqm ko’rsetedi.
I ilosofiya ha’m arnawli ilimler arasindag’i baylams filosofiyamn’ jekke lliniy bilimlerge tiykarlamwinda, olardi teoriyaliq analizlewinde, uhwmalas- nwmda ko’rincdi. 01 bilimlerdi integratsiyalaw arqah du’nyanm’ universalliq 'wretlemesin payda etedi. Ekinshi jaqtan jekke ilimler aldinda uliwma
teoriyahq, filosofiyaliq ma'selelcr turadi, olarg’a juwaplar filosofiya ta’repi beriliwi tiyis,onm' teoriyahq printsipleri.bahahq ustanovkalan barliq ilimle ta’sirin tiygizedi.
Filosofiya la repinen islep shig’ilg’an biliw metodlan, kategoriyahq appa arnawh ilimler tarawlannda ken’ncn qollamladi. Aytilg’annan filosofiya ha ilim-bilimnin’ o’z ara tig’iz baylamsqan tarawlan ekenligi kelip shig’a ilimge arqa su’yemeytug’in filosofiya liaqiyqathqtan qashiqlaydi, al filosofiya, tiykarlanbaytug’in ilimler bolsa tek faktlerdi su’wretlew, konstatatsiyalaw men shug’illanadi. Qubihslardi tu’sindirmey, olardin’ tiykarm aship ko’rsetp rawajlaniw tendentsiyalarm u’yrenbey, olar arasindag’i ishki baylamsla amqlamay ilim ilim bohwdan qaladi. ilim o’zinin’ juwmaqlarma filosofiya tu’sindirme bermey tura almaydi, sol sebepli ha’r qanday filosofiyag’a bolg’ skeptikaliq qatnas ilimnin’ tiykarinm’ burmalaniwina alip keledi. Ja’miyett o’mirindc ilimnin’ rolin absolyutlestiretug’m joqanda aytip o’tken stsienti; bag’dan filosofiyada o’z sa’wlesin tapqan du’nyag’a ko’zqarashq ha metodologiyahq problemalardin’, ruwxiy bahahqlardin’ rolin jctkilikli da’reje ko’rselpewge alip keledi. Bul o’z gezeginde tar ma’nidegi praktitsizmdi pay etedi, insannm’jarhlaniwina tiykar boladi.
Al ilimnin’ rolin antistsientistlik biykarlaw, ratsionalhq izertlew usillarmi ormna irratsionalliq usillardi qoyiw filosofiyanin’ haqiyqatliqti o’zlestiriwdi ratsionalhq usili sipatindag’i tiykarm burmalaydi.
Du’nyam ratsionalhq jaqtan tu’sindiriw, ilimge orientatsiya—filosofiya! bilimnin’ rawajlaniwinm’ magistralhq joli bolip, om a’hmiyetli na’tiyjcler baslaydi.
filosofiya tek g’ana ilim menen baylanista bolip qoymay, al ol ja’miyetti ruwxiy o’mirinin’ basqa da tarawlan menen o’z ara ta’sir etisedi. Onm’ teoriy hq printsi pleri ha’m bahaliq orientatsiyalan ekonomikag’a,siyasatqa,huqiq ha’m a’dep-ikramhhq qatnasiqlarg’a, ko’rkem o’ner ha’m dinge, ja’miyet sananin' formalarina ta’sirin tiygizedi. O’z gezeginde ja’miyetlik o’mirdi ha’r qiyli tarawlan filosofiyag’a da ta’sir etedi. Solayetip, filosofiya ha’ ilim, filosofiya ha’m ideologiya, filosofiya ha’m ko’rkem o’ner bir birine ara la? barliq ma’deniyattm’ pozitivlik rawajlamwina ja’rdem beredi. Filosofi ma’dcniyattm’ barliq tarawlann baylanistinwshi tiykar bolip, bug’an qosims onm’ du’nyag’a ko’zqarashq ha’m metodologiyahq deregin beredi.
■rtillYaliii inetodlar, basqa ilimlerdin’ metodlan siyaqli, adamlardin’ a’meliy IfllUliHlc o’zinin’ baslamasin aladi, haqiyqathqtm’ rawajlaniw mzamlann in Idi'ikasin sa’wlelendiredi. Biraq filosofiyaliq izertlewlerdin' metodlan nil basqa metodlardan panqiaytug’in bir qatar o’zgesheliklerge iye. M'inliyaliq metodlar jeke ilimlerdin’ metodlarina salistirg’anda limlasiiriwdin’ joqanraq da’rejesine tiykarlanadi. Jeke ilimler, faktlerdi rtlimlustinp, tu’siniklerdi—obektlerdin’ aynqsha qa’siyetleri haqqindag’i Hindi payda etedi. Filosofiya o’zinin’ juwmaqlarin kategoriyalardin’— 1м/ uliwma tu’siniklerdin’ ja’rdeminde bezeydi. Solay etip, bizler iolivnhq metodqa amqlama bere alamiz. Filosofiyaliq metod (grek so’zi— |W |oli) haqiyqatliqti teoriyahq ha’m empirikahq o’zlestiriwdin’ en’ uliwma
ll.iimm’ sistemasm an’latadi. Egerde jeke ilimlerdin’ biliw birligi retinde i| |t'kc I'akt alip qaralsa, onda filosofiyaliq biliwdin’ birligi retinde filosofiyaliq I |cke ilimler ta’repinen iske asinlg’an jeke faktlerdin’ uhwmalastmhwi i Ц. и aladi. Basqasha aytqanda, filosofiya o’zinin’ analizinin’ predmeti retinde p Ilimlerdin’ uliwmalastinwin alip qaraydi, yag’my ol uhwmalastinwdin’ umaq, ekinshi da’rejesi menen islesedi. Egerde uliwma ilimiy metodlar flli’iiip atirg’an obekttin’ mzamliqlann ashiwshi usillar sipatinda alip al a, onda filosofiyaliq metodlar da sol obektlerdin’ izertlew usillan sipatinda i quialadi, biraq olardag’i en’ uhwmahq mzamlardi ashiwg’a bag’darlanadi. n ioliyahq metodlar shinhqti izlewdin’ birden-bir jolin aniqlay almaydi, sebepli metodlardin’ o’z ara bir birin tohqtinwi optimalhq mazmung’a boladi.
Empirikahq biliw metodlan
Kkaperiment—arnawh do’retilgen jag’daylarda obektti o’zgertiw yaki qayta cw