K. PàlÍmbetov, P. Allàshov

XAlÍQ  RÁwIYATlARÍ
Qaraqalpaq  xalqı  awızeki  ádebiyatqa  oǵada  bay 
xalıqlardıń  biri.  Solardıń  ishinde  proza  menen  bayan-
lanatuǵın  kórkem  dóretpeler  ayrıqsha  orın  iyeleydi. 
Olar  xalıq  prozası  dep  ataladı.  Xalıq  prozasın  ózi-
niń  aytılıwı,  mazmunı,  syujetine  qaray  ilimde  ańız, 
ápsana,  mif,  legenda,  bolmıs,  ráwiyat  hám  taǵı  basqa 
atlar  menen  ataydı.
Ráwiyatlar  tariyxıy  orınlarǵa,  tariyxta  jasaǵan 
adamlarǵa,  tariyxıy  bolǵan  waqıyalarǵa  baylanıslı 
kóterińkilik  penen  aytılatuǵın  hám  mazmunında  qıya-
lıy  súwretlewleri  bar  awızeki  áńgimeler.  Usı  belgileri 
menen  ráwiyatlar  xalıq  prozasınıń  basqa  túrlerinen 
ayrılıp  turadı.
Xalıq  arasında  Qońırat,  Xojeli,  Shımbay,  Tórtkúl, 
Ketenler,  Gúldirsin  hám  taǵı  basqa  qalalardıń  payda 
bolıwı  haqqında  da  birneshe  ráwiyatlar  bar.  Dárya, 
kóllerdiń  atına  baylanıslı  da  birneshe  ráwiyatlar  dóre-
gen.  Mısalı,  Ámiwdárya,  Qızketken,  Súwenli  kanalı, 
Altınkól,  Qanlıkól  t.  b.  Ayırım  gúmbezlerdiń  atına 

---

22
baylanıslı  da  ráwiyatlar  bar.  Mısalı,  Nazlımxansulıw, 
Tórebek  xanım  hám  basqalar.
Xalıq  arasında  usı  kúnge  shekem  ótkendegi  ataqlı 
adamlar  haqqında  ráwiyatlar  saqlanıp  keledi.  Mısalı, 
Iskender  Zulqarnayn,  Shıńǵısxan,  Ámir  Temur, 
Nawayı,  Hákim  Ulıqpan  t.b.  tuwralı  da  dóretilgen 
ráwiyatlar  bar.
Kóp  ǵana  ráwiyatlar  ataqlı  biyler,  batırlar,  jıraw, 
baqsı,  shayırlar  tuwralı  da  dóretilgen.  Mısalı,  Ma-
man  biy,  Aydos  biy,  Erejep  biy,  Ernazar  biy,  Tóre 
biy,  Turım  biy,  Amanbay  batır,  Ótesh  batır,  Soppaslı 
Sıpıra  jıraw,  Nurabılla  jıraw,  Berdaq  shayır  hám  taǵı 
basqalar  haqqında.  Usı  atamadaǵı  ráwiyatlardıń  hám-
mesinde  de  haqıyqat  tariyxta  bolǵan,  jasaǵan  tariyxiy 
tulǵalardıń  atlarına  baylanıslı  kórkem  etip  dóretilgen 
áńgimelerdi  bayqaymız.
Solay  etip,  xalıq  arasında  dóregen  ráwiyatlardıń 
birewleri  bir  xalıqtıń  arasında  keń  taraǵan  bolsa,  al 
birewleri  pútkil  dúnya  xalıqları  arasında  da  tarawı 
múmkin.
Ráwiyatlar  qanshelli  dárejede  qıyal  hám  kóterińkilik 
penen  dóretiliwine  qaramastan  ózleriniń  tariyxıylıǵı 
menen  ayırılıp  turadı.  Mısalı,  qaraqalpaq  xalqınıń 
tariyxında  jasap  ótken  Maman  biy,  Turım  biy,  Erejep 
biy  sıyaqlı  taǵı  basqa  da  ataqlı  biyleri  haqqında, 
olardıń  ómir  jolındaǵı  ayırım  tariyxıy  haqıyqatlıqlar 
kórkemlik  penen  bayanlanıp,  qızıqlı  ráwiyatlar  dóregen. 
Bul  ráwiyatlarda  da  olar  tereń  aqıl-oy,  tapqırlıq, 
dilwar,  sózge  sheshenlik,  batırlıq,  sóz  jarısında  albırap 
saspaytuǵın  sabırlılıq  sıyaqlı  qásiyetlerdi  óz  boyına 
jámlegen  adamlar  bolǵanlıǵı  haqıyqatlıq  penen  sóz 
etiledi.

---

23