Kalit soʻzlar

1.1-jadval. C++ tilida standart funksiyalarning yozilishi
Funksiya Ifodalanishi Funksiya Ifodalanishi
Sin x sin(x) x sqrt(x); pow(x,1/2.)
Cos x cos(x) x abs(x) yoki fabs(x) Tg x tan(x) Arctan x atan(x) e^x exp(x) Arcsin x asin(x)
Ln x log(x) Arccos x acos(x)
Lg x log10(x) ³ x² pow(x,2/3.) x^a pow(x,a) Log₂x log(x)/log(2)

1. Direktivalar – # include direktiva – instruksiya degan maʻnoni beradi. C++ tilida dasturning tuzilishiga, yaʻni ehtiyojiga qarab, kerakli direktivalar ishlatiladi. Ular <> belgisi orasida keltiriladi. C++ tilida jami 32 ta direktiva mavjud bo‘lib ulardan eng ko‘p qo‘llaniladiganlari quyidagilar:

• 
  #include - S da oddiy kiritish/chiqarish dasturi uchun. Bu yerda std - standart, i – input, o - output degani;
  
• 
  #include - C++ da kiritish/chiqarish uchun, oddiy amallar bajarilsa;
  
• 
  #include - standart funksiyalarni ishlatish uchun;
  
• 
  #include - dasturning tashqi koʻrinishini shakllantirish uchun;
  
• 
  #include - satr tipidagi oʻzgaruvchilar ustida amallar bajarish uchun;
  
• 
  #include - standart kutubxona fayllarini chaqirish uchun;
  
• 
  #include - kompyuter ichidagi soat qiymatlaridan foydalanish uchun;
  
• 
  #include - C++ tilining grafik imkoniyatlaridan foydalanish uchun.
  

Bu direktivalar maxsus kutubxonalarni eʻlon qilish fayllari hisoblanib, ular alohida INCLUDE deb nomlanadigan papkada saqlanadi. Hozirda vaqtda C++ kutubxonasi yangilanib undagi fayllarning nomlaridan .h (head – bosh maʻnosida) kengaytmasi olib tashlandi va oldiga c harfi qoʻshildi(C dan qolgan 18 tasiga). Bu fayllarda funksiya prototiplari, tiplari, oʻzgaruvchilar, oʻzgarmaslar tariflari yozilgan boʻladi.
Direktivalar dasturni uni kompilyatsiya qilinishidan oldin tekshirib chiqadi.
2. Makroslar - # define makro qiymati. Masalan:

#define y sin(x+25) —y = sin(x+25) //qiymati berildi; #define pi 3.1415 —pi = 3.1415 #define s(x) x*x —s(x) = x*x //(; belgisi qoʻyilmaydi)

Global oʻzgaruvchilarni eʻlon qilish. Asosiy funksiya ichida eʻlon qilingan oʻzgaruvchilar lokal, funksiyadan tashqarida eʻlon qilinganlari esa global oʻzgaruvchilar deyiladi. Global oʻzgaruvchilar dastur davomida ishlaydi va xotiradan maʻlum joyni egallaydi. Oʻzgaruvchini bevosita ishlatishdan oldin eʻlon qilsa ham boʻladi, u holda oʻzgaruvchi lokal boʻladi. Global oʻzgaruvchilar nomi lokal oʻzgaruvchilar nomi bilan bir xil boʻlishi ham mumkin. Bunday holatda lokal oʻzgaruvchining qiymati joriy funksiya ichidagini qiymatini oʻzgartiradi, funksiyadan chiqishi bilan global oʻzgaruvchilar ishlaydi.
Asosiy funksiya - main( ) hisoblanadi. Bu funksiya dasturda boʻlishi shart. Umuman olganda C++ dagi dastur funksiyalardan iborat deb qaraladi. main () funksiyasi { boshlanadi va dastur oxirida berkitilishi shart }. main – asosiy degan maʻnoni beradi. Bu funksiya oldida uning tipi koʻrsatiladi. Agar main () funksiyasi beradigan (qaytaradigan) javob oddiy soʻz yoki gaplardan iborat boʻlsa, hech qanday natija qaytarmasa, void soʻzi keltiriladi. main ( ) funksiyasi dastur tomonidan emas, balki OS tomonidan chaqiriladi. OSga qiymat qaytarish shart emas, chunki u bu qiymatdan foydalanmaydi. Shuning uchun main ( ) funksiyasining tipini void deb koʻrsatganimiz maʻqul. Har bir funksiyaning oʻz argumenti boʻladi, shuning uchun main funksiya ( ) lari ichiga uning parametri keltiriladi. Baʻzan u boʻsh boʻlishi ham mumkin. Bu funksiyadan chiqish uchun odatda return operatori ishlatiladi. 0 (nol) qiymatining qaytarilishi operasion tizimga ushbu dastur normal bajarilib turganini bildiradi. return orqali qaytadigan qiymat tipi funksiya eʻlonidagi qaytish tipi bilan bir xil boʻlishi kerak. Masalan int main ( ) va 0 (nol) qiymat butun tiplidir. Bu funksiyadan soʻng lokal oʻzgaruvchilar, qism dasturlar, ularning haqiqiy parametrlari eʻlon qilinadi. Soʻngra dasturning asosiy operatorlari (kiritish/chiqarish, hisoblash va h.k.) yoziladi. Agar bu operatorlar murakkab tipli boʻlsa, ularni alohida {} qavslarga olinadi. C++ tilida dastur kichik harflarda yoziladi. Baʻzi operatorlar katta harflar bilan kelishi mumkin, bunday xollarda ular alohida aytib oʻtiladi. Operatorlar oxiriga;belgisi qoʻyiladi. Operatorlar bir qatorga ketma-ket yozilishi mumkin. Dasturda izohlar ham kelishi mumkin, ular /* ....*/ belgisi orasiga olinadi. Agar izoh bir qatorda tugasa, uni // belgisidan keyin yoziladi. Masalan:
main ( ) // C++ tilining asosiy funksiyasi
Tilda quyidagi amallardan foydalanish mumkin:
Arifmetik amallar: +, -, /, *, %. Barcha amallar odatdagidek bajariladi, faqat boʻlish amali butunga boʻlish bajariladi, yaʻni agar butun sonlar ustida bajarilayotgan boʻlsa, natija doim butun boʻladi, yaʻni kasr qism tashlab yuboriladi (9/5=1; vaxolanki 1,8 boʻlishi kerak). Shuning uchun surat yoki maxrajiga nuqta (.) qoʻyilsa, natija ham haqiqiy boʻladi (9./5=1.8). % belgisi (modul operatori) esa butun sonni butun songa boʻlgandan hosil boʻladigan qoldiqni bildiradi.
Masalan: 9 % 5=4
Taqqoslash amallari: = = (tengmi?); != (teng emas); < ; > ; >=; <=
Mantiqiy amallar: && (and) mantiqiy koʻpaytirish; || (or) mantiqiy qoʻshish; ! (not) mantiqiy inkor. Mantiqiy amallarni ixtiyoriy sonlar ustida bajarish mumkin. Agar javob rost boʻlsa, natija 1 boʻladi, agar javob yolgʻon boʻlsa, natija 0 boʻladi. Umuman olganda 0 (nol)dan farqli javob rost deb qabul qilinadi.
Masalan: i>50 && j==24 yoki s1 < s2 && (s3>50 || s4<=20);
Yoki 6 ≤ x ≤ 10 yozuvini x>=6 && x<=10 deb yoziladi Qiymat berish amallari:
a=5; b = 2*c; x = y = z =1; a = (b = c)*d // 3=5 deb yozib boʻlmaydi Qabul qildim va almashtirdim deb nomalanadigan amallar:
+ = : a+=b → a = a + b; - = : a-=b → a = a - b;
* = : a*=b → a = a * b;
/ = : a/=b → a = a / b;
% = : a%=b → a = a % b;

• 
  inkrement operatsiyasi (++) ikki maʻnoda ishlatiladi: oʻzgaruvchiga murojaat qilinganidan keyin uning qiymati 1 ga oshadi (a++ postfiks koʻrinishi) va oʻzgaruvchining qiymati unga murojaat qilishdan oldin 1 ga oshadi (++a prefix koʻrinishi);
  
• 
  dekrement operatsiyasi (--), xuddi inkrement operatsiyasi kabi, faqat kamaytirish uchun ishlatiladi. Masalan: s = a + b++ (a ga b ni qoʻshib keyin b ning qiymatini 1 ga oshiradi); s = a+(--b) (b ning qiymatini 1 ga kamaytirib, keyin a ga qoʻshadi).
  

Yuqoridagi standart funksiyalardan tashqari quyidagi funksiyalar ham ishlatiladi:

• 
  ceil (x) - x ni x dan katta yoki unga teng boʻlgan eng kichik butun songacha yaxlitlash. Masalan: ceil (12.6) = 13.0; ceil (-2.4) = 2.0;
  
• 
  floor (x) - x ni x dan kichik boʻlgan eng katta butun songacha yaxlitlash. Masalan: floor (4.8) = 4.0; floor (-15.9) = -16.0; floor(12.1) = 12; floor(-12.1)=-13;
  
• 
  fmod (x,y) – x / y ning qoldigʻini kasr son koʻrinishida berish. Masalan: fmod(7.3, 1.7) = 0.5;