Kalorimetriya

---

13-MA’RUZA 
KALORIMETRIYA 
KALORIMETRIYA (lot. calor — issiqlik va… metriya) — turli fizik, kimyoviy va 
biologik jarayonlarda sodir bo‘ladigan issiklik effektlari (
issiqlik
 miqdorlari)ni o‘lchash 
usullari majmui. Xususan, Kalorimetriya usullari bilan jismlarning issiqlik sig‘imi, fazaviy 
o‘tishlar issiqligi (erish, 
qaynash
 va b.), kimyoviy reaksiyalarda ajraladigan issiqlik effektlari, 
radioaktiv emirilishlar, tirik organizmlarda 
moddalar almashinuvi
 va b. aniklanadi. 
Turli jarayonlarda 
jism
 sarflaydigan yoki yutadigan issiqlik miqdorini bevosita o‘lchash 
uchun ishlatiladigan asboblar kalorimetrlar deyiladi. 400 K va undan yuqori temperaturadagi 
issiklik o‘lchashlarini o‘z ichiga olgan Kalorimetriyani 
yuqori temperaturalar
 K. si, suyuq 
azot, 
vodorod
 va 
geliy
 temperaturlari sohasini (-77 Kelьvin va undan pastda) 
past 
temperaturalar
 K. si deyiladi. 
Kalorimetriyani 
o‘lchash 
usullari 
issiqlik 
texnikasida, 
metallurgiyada, 
kimyo
 texnologiyasida keng ishlatiladi. Turli texnologik jarayonlarda 
jismlarning qizishi, erishi yoki bug‘lanishi uchun sarflanadigan issiqlikni hisoblashda; 
kimyoviy reaksiyalarning borishi chegarasini aniqlashda va ularning sodir 
bo‘lish
 shartlarini 
belgilashda Kalorimetriyadan foydalaniladi. Masalan, grafitdan sintetik 
olmos
 olish mumkin 
bo‘lgan 
bosim
 va 
temperaturara 
sohasini 
shu 
moddalarning 
issiqlik 
sig‘imlarini 
va 
yonish
 issiqliklarini kalorimetrik o‘lchashlar orqali aniklangan. Biologiyada Kalorimetriya 
(biokalorimetriya) yordamida organizmda bo‘lib turadigan kimyoviy va fizik jarayonlar 
[endotermiklik yutilishi) va ekzotermiklik chikarish)dagi issiqlik effektlari aniklanadi. 
Masalan, bir soatda 
ichak tayoqchasi
 mikrobi ~10~9 kal, 
odam
 5-104 
kal
 issiqlik chiqarishini 
Kalorimetriya usuli bilan aniqlangan. Organizmdan ajralib chikadigan issiqlik mikdorini 
aniqlash uchun, odatda, hayvon yoki odam kalorimetr (devorlari orasida 
suv
 oqib 
turadigan 
kamera
)ga joylashtiriladi. Bunda organizmdan chiqayotgan issiqlikni suv yutadi. 
Suv massasi va uning temperaturara o‘zgarishidan qancha issiklik ajralishi bilib olinadi. Agar 
bunday bevosita o‘lchash mumkin bo‘lmasa, u holda bilvosita usullardan foydalaniladi 
(mas, 
organizm
 
vaqt
 birligida yutgan O
2
va chiqargan SO
2
nisbatidan oqsil, yog‘, 
uglerodlarning oksidlanishi uchun sarflagan O
2
mikdori aniqlanadi. Oksidlanish 
reaksiyalaridagi issiklik effektlariga qarab organizmda xreil bo‘ladigan issiqlik miqdorini 
hisoblab chiqsa bo‘ladi). Kalorimetriya fiziologik tadqiqotlar va diagnostikada katta 
ahamiyatga ega. 
Amalda eng kup kullaniladigan fizik-kimyoviy usullarni asosan uch guruxga ajratish 
mumkin. Ular optik, elektrokimyoviy va xromatografik analiz usullaridir.