Kapital tarkibi va bahosi

Moliyalashtirishning qarz manbalari bahosini aniqlash 
Korxona kapitalini shakllantirishning uzoq muddatli qarz manbalari 
an‘anaviy turlari sifatida bank kreditlari, obligatsiyalar, lizing va boshqalarni 
keltirish mumkin. 
Aksariyat qarz manbalarining manbasi haqiqatda jalb qilingan summa va 
uning qoplanishi boʻyicha toʻlovlar oqimi asosida aniqlanishi haqida yuqorida ham 
ta‘kidlandi. Buning uchun bizga ma‘lum boʻlgan pul oqimlari boʻyicha 
daromadlilikning ichki me‘yori (IRR)ni hisoblash formulasidan foydalanamiz. 
Bu yerda, CF
1
 – pul oqimi (qoidaga koʻra annuitet); 
R – qarz mablagʻining toʻliq qiymati (mazkur toʻlovlar oqimlari boʻyicha 
daromadlilikning ichki me‘yori, IRR); 
N – toʻlovlar umumiy soni; 
D
0
 – t = 0 davrda jalb qilingan qarz mablagʻi miqdori; 
TC – qarz mablagʻini olish bilan bogʻliq jami xarajatlar miqdori. 
Umumiy holatda har qanday qarz mablagʻining muhim xususiyatlaridan biri 
sifatida qarz mablagʻlari boʻyicha toʻlanadagigan foiz toʻlovlarining foyda soligʻi 
boʻyicha soliqqa tortiladigan bazadan chegirilishi yoki mahsulot tannarxiga 
kiritilishini keltirish mumkin. Shuning uchun 1-formuladan olingan R miqdor 
mazkur natijani aks ettirish maqsadida (1 – T) koʻpaytuvchiga toʻgʻrilanadi. 
Shunday qilib, qarz kapitalining yakuniy bahosi toʻlanadigan foyda soligʻi 
ta‘sirini hisobga olgan holda quyidagicha aniqlanadi: 
k
D
 = R x (1 – T) 
bu yerda, k
D
 – qarz kapitali bahosi; 
T – foyda soligʻi stavkasi. 
Misol koʻrib chiqamiz. 
Korxona nominal qiymati 1000 birlikka teng, qoplash muddati 10 yil, yillik 
kupon stavkasi 10% va bir yilda bir marta toʻlanadigan obligatsiya muomalaga 
chiqardi. Emissiya hajmi – 100 000 dona. Obligatsiyalar nominalga nisbatan 93,2% 
kurs boʻyicha joylashtirilgan. Har bir obligatsiyani muomalaga chiqarish boʻyicha 
xarajatlar 50 birlikni tashkil etgan. Foyda soligʻi stavkasi 20%. Qarz mablagʻi 
qiymatini aniqlang. 

---

Masala ma‘lumotlarini 1-formulaga qoʻyib chiqamiz 
Mazkur tenglikni echish 0,1210 ga teng boʻlgan miqdorni beradi (tekshirib 
koʻrish kerak). Shunda foyda soligʻini hisobga olgan holda obligatsion qarz qiymati 
2-formulaga asosan 
k
D
 = 0,1210 x (1 – 0,2) = 0,0968 = 9,68%. 
1-formuladan va keltirilgan misoldan koʻrinib turibdiki, soliqni hisobga 
olmasdan obligatsiyaning oldingi bahosi amaliy jihatdan uning haqiqiy bahosiga 
va istisno ravishda aniqlanadigan pul oqimiga bogʻliqlik kasb etmaydi. Oʻz 
navbatida, 2-formulaga muvofiq obligatsiyaning haqiqiy bahosi amaliyotda uni jalb 
qilishga ketgan xarajatlarni ham hisobga olgan holda nominaldan (kapital egasi 
talab qiladigan nominaldan ham) past narxda boʻlib koʻrinadi. Qarz kapitali 
qiymatini pasaytirishning koʻrib chiqilayotgan ta‘sir natijasi ―soliq orqali himoya‖ 
deb yuritiladi. Lekin agarda firma zarar bilan ishlayotgan boʻlsa, qarz kapitali 
bahosi moliyaviy xarajatlarga mustasno ravishda real imkoniyatlar yoʻqligi sababli 
oʻzgarmaydi. 
Qarz mablagʻlari jalb qilish orqali moliyalashtirishda kapital bahosini 
aniqlashda 1-formulaga universal yondashuv sifatida qaraladi. Shuning uchun 
lizing, veksel, kreditlar boʻyicha ham kapital qiymatini baholashda 1-foomuladan 
foydalanish mumkin. Qarz mablagʻlari hisobiga moliyalashtirishning murakkab 
instrumentlari hisoblangan konversiyalanadigan yoki chaqirib olinadigan 
obligatsiyalar va boshqalar boʻyicha kapital qiymatini baholash birmuncha 
murakkab jarayon hisoblanadi. 
Kredit bahosi haqida soʻz yuritganda qarz oluvchi tomonidan kredit jalb qilish 
va undan foydalanish uchun toʻlanadigan barcha xarajatlarni nazarda tutish lozim. 
Boshqacha aytganda, kredit bahosi tarkibiy jihatdan kredit shartnomasida 
belgilangan kredit foiz stavkasi va bank tomonidan belgilangan qoʻshimcha 
toʻlovlar, biznesni rejalashtirish boʻyicha boshqa xarajatlardan tashkil topadi. Bank 
tomonidan joriy etilgan kredit boʻyicha toʻlovlarga kredit buyurtmasini koʻrib 
chiqish va kreditni rasmiylashtirish uchun haq, kredit berganlik uchun vositachilik 
haqi, kredit hisobvaragʻini yuritish va uni boshqarish uchun toʻlov, kredit boʻyicha 
oʻtkaziladigan toʻlovlar boʻyicha komission haq, mijoz majburiyatlari oʻz vaqtida 
toʻliq bajarilmagan holatlarda toʻlanadigan penya kabilarni kiritish mumkin. 
Kredit bahosiga ta‘sir qiluvchi tashqi omillar sifatida mamlakatdagi 
(hududdagi) ijtimoiy-siyosiy holat, Markaziy bankning pul-kredit siyosati, qayta 
moliyalash stavkasining oʻzgarishi, banklararo raqobat muhiti, kreditga boʻlgan 
talab darajasi (iqtisodiyotda kreditning tutgan oʻrni), inflyatsiya darajasi, budjet- 
soliq siyosati (soliq yuki darajasi) va boshqalarni keltirish mumkin. Ichki omillar 
sifatida esa tijorat banklarining kredit siyosati, foiz siyosati, jalb qilingan moliyaviy 
resurslarning miqdori va qiymati, qarz oluvchining moliyaviy holati va kredit tarixi, 
kredit ta‘minoti, risklilik darajasi, kredit muddati va toʻlash shartlari, kredit 
berilayotgan valyuta, kredit miqdori va boshqa shu kabilarni keltirish mumkin.
8

---