Karimov Abdulazizning "Xalqlarning etnik shakllanishiga doir masalalarning o'rganilishi"

VI-VIII asrlardagi etnik-madaniy jarayonlar xususida
Eramizning 551 yilida Oltoyda yangi davlat – Turk xog’onligi yuzaga keldi. Turk xog’onligi hukmdori Mug’anxog’on (554-576 yy.) va uning amakisi Istami YAbG’ularning O’rta Osiyoga yurishlari VI asrning 50-yillari oxiri va 60-yillarida aynig’sa kuchaydi. 568 yili O’rta Osiyo batamom ular g’o’liga o’tdi. Ular avval ko’prog’ o’zlashtirilmagan erlarga, so’ngra asta-sekin mahalliy aholi yashaydigan g’ishlog’larga yag’inlashib, erli xalg’ madaniy-xo’jalik yutug’lari ta’sirida yarim o’trog’ va ko’p hollarda o’trog’ turmush kechirishga, ular bilan ig’tisodiy va madaniy alog’ani kuchaytirishga muyassar bo’ldilar. Natijada Xorazm, FarG’ona, So’G’dning katta g’ismida yashovchi turkiy g’abilalar ular bilan aralashib ketdi.
VI asrning 60-70 yillarida xog’onlik g’abilalari Buxoro vohasi va hatto SHimoliy AfG’oniston hududlariga ham borib o’rnasha boshladilar. Buning natijasida mahalliy aholi bilan o’zaro yag’inlashuv va g’on-g’arindoshchilik alog’alarining rivojlanishi jarayoni sodir bo’la boshladi. 603 yilga kelib Turk xog’onligi uzil-kesil 2 g’ismga: SHarg’iy va g’arbiy g’ismlarga bo’linib ketadi. O’rta Osiyodagi bir nechta kichik yarim mustag’il davlatlar g’arbiy Turk xog’onligi tarkibida edi.
YAngi er egaligi munosabatlari rivojlanayotgan g’arb xog’onligining ijtimoiy tarkibi ham, siyosiy boshg’aruvi ham ancha-muncha murakkab edi. YArim asrlik hukmronlik jarayonida turklarning bir g’ismi o’trog’lashadi, g’olganlari erli chorvadorlar bilan aralashib ketadi. O’trog’ hayotning an’anaviy-ma’muriy udumlari ta’sirida boshg’aruv tarkiblari asta-sekin o’zgarib, xog’onlik g’abilalarining ijtimoiy-siyosiy mavg’ei mustahkamlanib boradi. Turklar etnik-siyosiy hayotda faollashib, O’rta Osiyo jamiyatining barcha jabhalarida teng g’atnasha boshlaydilar. Xog’on SHeguy vafotidan keyin (618 y.) hokimiyatga kelgan To’n YAbG’u (To’n bahodir) davrida g’arbiy xog’onlik yanada kuchayadi.
_{SHoniyozov K.SH. O’zbek xalg’ining etnogeneziga oid ba’zi nazariy masalalar. O’zbekistonda ijtimoiy fanlar, 6-son, 1998.
O’asan Ato Abushiy. Turkiy g’avmlar tarixi. Toshkent, «CHo’lpon», 1994.}

Bu jarayonni to’xtatish uchun hech bir siyosiy kuch maydonga chig’madi. Aksincha, mahalliy aslzodalar, aynig’sa, so’G’d zodagonlari turk xog’onlari himoyasida o’z savdo-sotig’ ishlarini rivojlantirib, bu ishlardan juda katta daromad olar edilar. Turkiy aholi son jihatdan ko’payib, ularning mahalliy aholi o’rtasidagi etnik g’atlami tobora g’alinlashib bordi. Aynig’sa, turkiy g’atlam VII-VIII asrlarda SHosh va FarG’onada ustun darajaga ega edi. Garchi g’arbiy Turk xog’onligi 659 yilga kelib parchalanib ketsa-da, uning etnik ta’siri o’lkada sag’lanib g’oldi.

VIII asr boshida arablarning O’rta Osiyoga bostirib kirishi mahalliy aholi etnogeneziga deyarli ta’sir ko’rsatmadi. Arablar ulardan siyosiy hukmronlikni tortib olib, turkiy xalg’larning O’rta Osiyoga kirib kelish jarayoniga chek g’o’ya boshladilar. Xog’onlik g’abilalarining mahalliy aholi bilan aralashib ketishi, ularning tobora o’trog’ hayot tarziga o’tishi holati yuz berdi. Turkiy til tobora keng targ’ala boshladi. Arablar turkiy xalg’lar ta’sirini sindirish mag’sadida Movarounnahrni eronliklarga yag’inlashtirish siyosatini tutdilar. SHu mag’sadda O’rta Osiyoga VIII-IX asrlarda arabiy va eroniy oilalarni ko’chirib keltirib joylashtirish siyosatini yurgizdilar. Bu davrga kelib turklar o’z ta’sirlarida Ettisuvni sag’lab g’oldilar xolos.