Karimov Abdulazizning "Xalqlarning etnik shakllanishiga doir masalalarning o'rganilishi"

O’zbek xalg’i etnogenezining keyingi davrlari.
«O’zbek» atamasi xususida
O’zbek xalg’i shakllanishining keyingi, yana bir muhim davri IX-XII asrlar hisoblanadi. X asrning oxirlarida turkiy etnik g’atlamning Movarounnahrning barcha hududlarida ustunligini ta’minlovchi tarixiy vog’ealar sodir bo’ldi. ArG’u, tuxsi, g’arlug’, chiG’il va yaG’mo g’abilalari ittifog’idagi g’oraxoniylar davlati yuzaga kelib, bu davlat 999 yili Movarounnahrni o’z ilkiga kiritdi. Јoraxoniylar davlatida g’arlug’-chiG’il turkiy til lahjasi keng targ’aldi.

_{Ibrohimov A. Biz kim ´zbeklar., Toshkent «SHarg’», 1999.
Jabborov I. O’zbek xalg’ining etnografiyasi. Toshkent, «O’zbekiston», 1994.}
Keyinchalik shu til asosida adabiy turkiy til yuzaga kelib, uni Mahmud KoshG’ariy «eng ochig’ va ravon til» deb atagan.
Turkiy tilda IX-XII asrlar mobaynida bir g’ator asarlar yozilgan bo’lib, Ahmad YUgnakiyning (775-869) «O’ibatul-hag’oyig’» (O’ag’ig’atlar tuhfasi) dostoni, YUsuf Xos ¥ojibning (XI asr, «ЈutadG’u bilik» (Saodatga yo’llovchi bilim) asari, Mahmud ЈoshG’ariyning mashhur «Devonu luG’atut-turk» asari, Ahmad YAssaviyning (1041-1167) «O’ikmatlar»i hamda «O’G’uznoma», «Alpomish», «Go’ro’G’li» kabi dostonlar shular jumlasidandir.
Movarounnahr va Xurosonning forsiy-dariy tilida so’zlashuvchi aholisi X asrdan boshlab o’zini «tozik» — ya’ni «tojik» deb yurita boshlaydi. Somoniylar va Јoraxoniylar (IX asr o’rtalaridan -1213 yilgacha) dan tashg’ari hukmronlik g’ilgan keyingi sulolalar, g’aznaviylar (997-1187), Saljo’g’iylar (1040-1157), Xorazmshoh-anushteginiylar (1097-1231) ning barchasi turkiy g’avmga tegishli bo’lib, o’z vag’tida nafag’at O’rta Osiyo, balki O’rta SHarg’da ham hukmronlik mavg’eiga ega bo’lganlar. Mo’G’ullar istilosi garchi aholi boshiga nihoyatda oG’ir kulfatlar va yo’g’otishlar olib kelgan bo’lsa-da, tadg’ig’otchilar fikricha, o’zbek xalg’i etnogenezi va irg’iga deyarli ta’siri bo’lmadi.
Movarounnahr va Xorazmdan shimolda joylashgan viloyatlarni, musulmon mualliflari Dashti Јipchog’-Јipchog’ cho’li deb atashgan. Јadimdanog’ bu erlarda asosan turkiy xalg’lar va turklashgan mo’G’ullar istig’omat g’ilar edilar. CHingizxon bosg’inidan so’ng bu erlar katta o’G’il Jo’chining ilkiga tushgan edi. Keyinchalik bu hudud ikki g’ismga bo’linib ketdi. Jo’chining o’G’li bo’lmish SHaybonning avlodidan bo’lgan Sulton Muhammad 13 yoshida (1312-1341) Og’ O’rdaga hukmdor bo’ladi. Sulton Muhammadga O’zbekxon deb taxallus berilgan.
K´pchilik tadg’ig’otchilarning fikrlariga g’araganda ´lkamiz hududlarida eng g’adimgi davrlarda yashagan ´trog’ mahalliy aholi – s´²diylar, xorazimiylar, bag’triylar, saklar, massagetlar, hozirgi ´zbek xalg’ining asosini tashkil etadi.


_{X‘asan Ato Abushiy. Turkiy g’avmlar tarixi. Toshkent, «CHo’lpon», 1994.}
Tarixning g’adimgi davrlarida aholi k´p hollarda ´zlari yashagan joy nomi bilan atalgan b´lib, ´rta asrlarga kelib bu nomlar ´zgaradi.
Xususan, Dashti £ipchog’ hududlarida yashagan turkiy aholi Movarounnahr erlariga kelib, bu erda yashayotgan ´trog’ aholi bilan uy²unlashib ketgan va aholi ´z nomini ´zbek deb atagan. O’rta asrlar tarixiy adabiyotlarida ham bu nom «´zbek», «´zbeklar» sifatida tilga olinadi. Ammo, shu narsa anig’ki, Dashti £ipchog’ hududlaridan kelgan turkiy g’abilalar mahalliy aholi etnogeneziga, urf-odat va an’analariga sezilarli darajada ta’sir etmadilar, aksincha uning orasiga singib ketib yug’ori darajadagi madaniyat ta’sirida b´ldilar.
Tadg’ig’otchi Abdug’ahhor Ibrohimovning yozishicha, ´zbek xalg’i asosan ikki etnik g’atlamdan tashkil topgan. Birinchi g’atlam Turon-Turkiston hududlarida shakllangan. Ikkinchi g’atlam esa Volga (Itil) daryosi b´ylaridan tortib, to Xorazmning shimoli, Sirdaryoning ´rta va g’uyi og’imlarigacha b´lgan hududlarda shakllangan, bu makon ´tmishda turli nomlar bilan, chunonchi £ipchog’ dashti, Oltin O’rda, ´zbek viloyati, ´zbek mamlakatlari, ´zbek ulusi deb atalgan. Xalg’imizning bu g’atlamini ju²rofiy ´rin jihatidan shartli ravishda shimoliy g’atlam deb atash xam mumkin.
Xulosa g’ilib aytadigan bo’lsak, o’zbek xalg’ining etnik shakllanishi uzog’ davom etgan murakkab jarayondir. O’zbek xalg’ining asosini hozirgi O’zbekiston hududlarida bir necha ming yillar davomida yashab kelgan mahalliy so’G’diylar, g’anG’lar, bag’triylar, xorazmiylar, dovonliklar, saklar va massagetlar tashkil etadi. Turli davrlarda bu hududlarga kirib kelgan g’abilalar, elatlar va xalg’lar davr o’tishi bilan mahalliy aholiga o’z ta’sirini g’isman o’tkazgan. O’zbek xalg’i shakllanish jarayonining barcha bosg’ichlarida mahalliy aholi chetdan kelgan (kelgindi) aholiga nisbatan ustun bo’lgan.
Bu fikrimizni isbotlovchi dalillardan biri, keyingi uch-ikki ming yil davomida O’rta Osiyoda, jumladan, O’zbekistonda mahalliy aholining tili uch marta o’zgardi.


_{Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’g’. Toshkent, «O’zbekiston», 1998.}
Xususan, sharg’iy eroniy tillar o’rniga G’arbiy eroniy tillari (fors tili) va eramizning boshlaridan boshlab turkiy tillar keng targ’ala boshladi. Ammo mahalliy xalg’ning «g’oni», ya’ni genetikasi aytarli o’zgarmadi va g’adimiy xalg’larga xos ko’pgina antropologik xususiyatlar shu kunlarga g’adar sag’lanib kelmog’da.
O’zbek xalg’i kelib chig’ishining asosini eng g’adimgi davrlardan boshlab o’lkamiz hududlarida yashab kelgan xalg’lar va elatlar tashkil etgan. Ikki ming yil davomida mahalliy aholiga kelib g’o’shilgan turkiy tilli elat va xalg’lar o’zbek xalg’ining shakllanishida asosiy tarkibiy g’ism sifatida g’atnashgan.
1937 yildan boshlab to 1956 yilga qadar Buxorodan 40 km g`arbdagi cho`lda Varaxsha shahrining xarobalari tekshirilgan. Bu erda VII — VIII asrlarda Buxoro hukmdorlari solgan Rachfandun saroyining xarobalari topilgan. Unda 3 zal va bir ayvon ochilgan. Ayvonning oldi tomoni o`ymakor ganchdan qilingan dabdabali toqi varavoqlar bilan bezatilgan, ichkari tomoni allaqanday meva bog`larini, ov manzaralarini tasvirlovchi bo`rtma ganch suratlar, bulbullar, duldul otlar haykali bilan bezatilgan.
Zallarning birida oq fil mingan kishilar filga hujum qilayotgan allaqanday afsonaviy yirtqich hayvonlar, qoplonlar bilan olishib turgani, ikkinchi zalda rum qo`shinlari, yana bir devorda ustiga oltin taxt qo`yilgan qanotli tuya va boshqa ko`p ajoyib narsalar rang-barang bo`yoqlar bilan tasvirlangan,
Qadimgi Panjakent xarobasi marhum professor A.YU.YAkubovskiy boshchiligida qazilganda, u erda ham VII-VIII asrlarga doir shunday bino topilgan. Devorlarga bo`yoqli suratlar solinib, ularda dafn marosimi, bazm va allaqanday diniy bir marosim tasvirlangan.

_{Artsikovskiy A. V «Arxeologiya asoslari» Toshkent. “O`qituvchi” 1974 y.
Axmedov B. «O`zbekiston xalqlari tarixi manbalari» Toshkent. “O`qituvchi” 1991 yil}


Xulosa

Feodallashish jarayonida ichki urushlar, xalq qo`zg`olonlarini bostirish uchun keskin choralar ko`rish natijasida ancha vayronagarchilik, qirilishlar bo`lib, butun-butun rayonlar vaqtincha bo`shab qolgan. SHunga qaramay, ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojida ma`lum siljishlar bo`lgan. SHu siljishlarni madaniyat soxasida ham ko`rish mumkin. Masalan, Xorazmda Tuproqqal`a (IV asr) ko`shkini qazishda u erdan «podsholar zali» deb atalgan zal topilgan. Zalning atrof devorlariga taxmon singari ravoqlar ishlanib, ularning har biriga turli qiyofadagi kishilarning haykallari o`rnatilgan. Haykallar nihoyatda yuqori did bilan ishlangan. Professor S. P. Tolstov «Bu zalda Xorazmda Ofrig` xonadoniga mansub podsholarning haykali ota-bobolar ruhiga sig`inish tariqasida aks ettirilgan», deb aytadi. Bu joyda haykallardan tashqari, turli bo`yoqli devor suratlari ham bo`lib, undagi manzaralarda dengiz to`lqini, baliqlar, yirtqich hayvonlar, sozanda qizlar surati va boshqa narsalar tasvirlangan. Bu saroydan Xorazm shox.larining yozma hisob-kitob arxivi ham topilgan. Bular qadimgi Xorazm yozuvi bilan taxtaga va charmga bitilgan.

1938 yili VI — VIII asrlarga oid Xorazm pullaridagi yozuvlar yordamida ularning ko`pgina asoslari aniqlangan. Umuman, Tuproqqal`adan topilgan arxiv yozuvi fanga juda ko`p yangilik bergan.
1934 yili Samarqand yaqinidagi Mug`tepadan Panjakent hokimi Devashtichning VIII asrdagi arxivi to pildi. Arxivdagi so`g`diycha va arabcha xatlar asosida so`g`d yozuvining xususiyatlari aniqlandi, bu esa tarix faniga ancha ravshanlik kiritdi. Bunga Xorazm arxivining qo`shilishi esa O`rta Osiyodagi o`sha zamon hayoti va madaniyatiga doir ko`p masalalarni aniqlash imkoniyatini yaratdi.
Keyingi yillarda Surxondaryo viloyatida «Bolaliktepa» degan joyni qazish jarayonida uning bir zali devorlari odam suratlari bilan bezatilgan ibodatxona ekanligi ma`lum bo`ldi.

_{Nabiev A. «Tarixiy o`lkashunoslik» Toshkent. “O`qituvchi” 1996 yil}