Kartografik dizayn fanining tarixi Kartografik dizayn fanining rivojlanish tarixi Kartografik asarlarni jihozlash

2.3. O‘rta asrda O‘rta Osiyoda kartografiya

O‘zbekiston geografiyasiga va kartografiyasiga tegishli juda muhim asar «Hudud al-olam» (Olamning chegaralari) X asrda (983 yilda) yaratilib, muallifi noma’lumdir. Unda o‘sha davrga tegishli juda ko‘p geografik ma’lumotlar berilgan. SHu ma’lumotlarni prof. H.Hasanov hozirgi zamon karta asosiga tushirib, o‘sha davrda yozilgan bu asarni juda mukammalliligini isbotlab berdi.

Abu Rayhon Beruniy. O‘rta Osiyo va Xurosondagi ilm va fanni XI-XII asrlarda Abu Rayhon Beruniy asarlarisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. CHunki, u Turkiston va Xurosonnigina emas, balki jahonning eng ulug‘ olimlaridan biridir. Bu allomaning asarlari sobiq Ittifoqdagina emas, balki Hindistonda, Pokistonda, misr, Eron, Angliya, Fransiya, italiya, germaniya, AQSH, Turkiya, Eron va boshqa mamlakatlarda ham chop etilib o‘rganilib kelinmoqda.
Abu Rayhon Beruniy 973 yili 4 sentyabrda Xorazmda Kot shahrida tug‘ilgan (hozirgi Beruniy shahri o‘rnida bo‘lgan). U yoshlik chog‘idayoq tabiiy fanlarni o‘rganishga e’tibor berib, astronomiya, geografiya, minerologiya, geodeziya va kartografiya fanlari sohalarida chuqur ilmiy izlanishlar olib borgan. Ma’lumotlarga qaraganda, uning 113 asari bo‘lgan. SHarqshunoslarning eng so‘nggi hisoblariga ko‘ra bu asarlarning 70 tasi astronomiyaga, 20 tasi matematikaga, 12 tasi geografiya va geodeziyaga, 4 tasi kartografiyaga, 3 tasi iqlimga va hakazolarga tegishlidir.
P.G.Bulgakovning taxminicha, Beruniy jami 10 ming varaq qulyozma asar yaratgan. Agar Beruniy qo‘lyozmalarining hammasi chop etilsa, har biri 35 bosma taboqa 40 jild bo‘lishi mumkin ekan. Beruniy asarlari orasida geografiyaga doir asarlari juda ko‘p bo‘lib, ularda geodeziya va kartografiyaga tegishli qismlari (boblari) bo‘lgan. Beruniy «Tastix as-suvar va tabtix al-quvar» asarida (bu asarni H.Hasanov «Kartografiya» deb atagan) usturlab (astrolyabiyaning bir turi), graduslar to‘ri, sharni tekis yuzaga tushirish va kartografik proeksiyalar, osmon globusini yasash to‘g‘risida ma’lumotlar bergan.
Asarda kartalarda tasvirlanadigan ob’ektlarni (tafsilotlarni) qaysi ranglarda tasvirlash kerakligi aytib o‘tilgan. Masalan, dengizlar pistamag‘iz rangda, oqar suvlar qaxrabo va osmoniy rang bilan, qumlar za’faronsimon sariq rang bilan, shaharlar chorburchak shaklda qirmizi va qizil rangda, yo‘llar kulrangda tasvirlangan.
«Hindiston» kitobida shaharlarning geografik koordinatalarini hisoblab, ularning o‘rnini tekis yuzada tasvirlagan. Masalan, u Loxur qal’asining kengligini 34⁰ 10’ ekanligini va G‘azni shahriniki 33⁰ 35’, Qobul shahriniki 33⁰ 47‘, Nandna qal’asiniki 32⁰ ekanligini hisoblab bergan.
Beruniy Hindistondalik vaqtida Er aylanasining uzunligini va 1⁰ yoy uzunligini oddiy usulda o‘lchash yo‘llarini ishlab chiqqan.
Olimning eng yirik asarlaridan «Qonuni Mas’udiy» ni 1037 yillarda, ya’ni umrining so‘nggi yillarida yozib tomomlagan, uni o‘sha davrning podshosi Sulton Ma’sudga bag‘ishlagan. Bu kitob Beruniy asarlaridan birinchi bo‘lib o‘zbek tiliga tarjima qilingan.
Beruniy o‘zining asarida geografik koordinatalarni aniqlashni o‘zi ishlab chiqqan yangi usuldan foydalanib, Er yuzidagi 600 dan ortiq joyning o‘rnini aniqlagan. Beruniy ma’lumotlarini qanchanlik aniq ekanligini M.Teshaboev tuzgan quyidagi jadvaldan ko‘rish mumkin (8-rasm).

Joylar nomi	Beruniy bo‘yicha geografik kengligi	Hozirgi ma’lumot	Farqi
Buxoro	39^o 20’	39^o 46’	- 0^o 26’
O‘sh	43^o 25’	42^o 32’	+ 0^o 53’
Samarqand	40^o 00’	39^o 39’	+ 0^o 21’
Toshkent	42^o 30’	41^o 19’	+ 1^o 11’
Leninobod	40^o 50’	40^o 17’	+ 0^o 23’
Boku	39^o 00’	40^o 23’	- 1^o 23’
Tbilisi	40^o 00’	41^o 43’	- 1^o 23’
Darband	66^o 00’	66^o 00’	00^o
O‘sh	92^o 30’	90^o 28’	+ 2^o 2’
Toshkent	89^o 10’	87^o 00’	+ 2^o 16’
Tbilisi	62^o 00’	62^o 29’	+ 0^o 29’
Leninobod	90^o 00	87^o 18’	+ 2^o 42’
Farg‘ona	92^o 00’	89^o 26'	+ 2^o 84’
O‘zgan	92^o 00’	90^o 45’	+ 2^o 05’

Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, Beruniy geografik kenglik va uzoqlikni ancha to‘g‘ri aniqlagan.
Beruniyning kartografiya faniga qo‘shgan katta xissasi shundaki, uning kartasi «doiraviy proeksiyada» tuzilgan. Bu esa hozirgi yarim sharlar kartalarini tuzishda ishlatiladigan proeksiyalarga to‘g‘ri keladi.