Kasbga yo'naltirish metodikasi reja

Kasbga yo`naltirish ishlarining tiplari hamda tashkiliy shakllari
Hozirgi vaqtda har bir maktab va kasb-hunar kollejlarida O`quvchilarni kasbga
yo`naltirish bo`yicha xonalar va burchaklar tashkil qilingan. Bularning ishida
O`qituvchilar, shifokorlar, turli kasbdagi mutaxassislar, kasb-hunar kollejlari, jamoa
xo`jaliklari, davlat korxonalari qatnashadilar.
Tumanlar va shaharlardagi kasbga yo`naltiruvchi kabinetlar korxonalarda,
qurilishlarda, jamoa xo`jaliklarida kasb haqida maslahat beruvchi punktlarning
faoliyati metodik rahbarlikni amalga oshiradi, maslahatlar beradi va ma’lumot sifatida
ahborot ishlarini olib boradi.
Umumiy O`rta ta’lim maktablari 9-sinf bitiruvchilari akademik litsey va
kasb-hunar kollejlarida ixtiyoriy majburiy ta’limni davom ettirishadi. Xuddi shu
jarayonda kasb-hunarga yo`naltirish tizimining ahamiyati ortadi. Agar kasb-hunarga
yo`naltirish ishlari samarali tashkil etilmagan bo`lsa, 9-sinf bitiruvchilarining
akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida soha yo`nalishlarini tanlashlarida
muammoli vaziyatlar vujudga keladi. Ular quyidagilardan iborat:
- ba’zi obro`li, zamonaviy kasblarga tanlov nihoyatda katta bo`ladi, ba’zi
kollejlarda O`quvchilar soni etarli bo`lmasligi mumkin;
- iqtisod, huquq bilan bog`liq soha yo`nalishidagi kollejlarga yoshlar
ko`proq qiziqadilar, noyob, fundamental fanlar O`qitiladigan soha yo`nalishlarida esa
oz sonli O`quvchilargina O`qishni xohlaydilar;
- O`quvchilarning O`zlari ham, ota-onalari ham ta’lim olishni akademik
litseyda davom ettirishni istaydilar, ammo bilim, individual, psixofiziologik
xususiyatlar hisobga olinmaydi va h.k.
YUqorida qayd etilgan muammoli vaziyatlar vujudga kelmasligi uchun
kasb-hunarga yo`naltirish ishlarini yaxshi yo`lga qo`yish zarur. Bunday holatda turli
kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik-pedagogik tashhis markazlari xodimlari,
maktab O`qituvchilari, psixologlar, kasb-hunar kollejlari rahbarlari va
O`qituvchilarning kasb-hunarga yo`naltirish sohasi bo`yicha faoliyatlarini
uyg`unlashtirish hamda faollashtirish ehtiyoji vujudga keladi.
Kasbga yo`naltirish yoshlarga ularning qiziqish, layoqat, qobiliyatlariga va
jamiyatning turli xil kasblarga bo`lgan ehtiyojiga muvofiq holda kasb tanlashga
yordam beruvchi maqsadli faoliyatdir. U fanlararo rivojlanuvchi nazariya va
amaliyotning birligi asosida vujudga kelib, O`quv-tarbiya jarayonida amalga oshiriladi.
Bunda asosiy rolni nazariya egallaydi. YA’ni muayyan nazariya asosida u yoki bu
g`oya shakllanadi, u amaliy ishni ilmiy-amaliy ishga aylantiradi. Nazariya faoliyat
46
kabi tez hosil bo`lib, yillar mobaynida rivojlanadi. Kuzatish va tadqiqot natijasida
nazariya shakllantiriladi va u asosiy faoliyatni ixchamlashtirishga xizmat qiladi.
Kasbga yo`naltirish nazariyasi kasb-hunarga yo`naltirish faoliyatini samarali
tashkil etishga qaratilgan turli xil qarashlar majmuasi, g`oyalar va tasavvurlar
yig`indisi bo`lib, u ayni vaqtda ikki jarayonni bir-biriga bog`liqligi qonuniyatlari
to`g`risida to`liq tasavvur beradigan ilmiy bilimlarni tashkil etish shakli, yoshlarni
shaxsiy qiziqishlari, layoqat va qobiliyatlariga mos keladigan, jamiyat uchun zarur
kasblarga yo`llashdir.
Kasbga yo`naltirish nazariyasining tarkibiy qismlariga: dalillar, qonuniyatlar
va tamoyillar kiradi.
Kasbga yo`naltirishda ilmiy metodlar asosida olingan ishonchli dalillar juda oz
bo`lishi sababli, bu boradagi muhim vazifalar yangi dalillarni yig`ish hisobiga, bir yoki
bir necha farazlar yordamida amalga oshiriladi. Masalan, har bir hududda yoshlarni
ma’lum bir kasbni tanlashlariga ta’sir ko`rsatadigan O`ziga xos omillar mavjud.
Kasbga yo`naltirish nazariyasining ikkinchi tarkibiy qismi - qonuniyatlardir.
Qonuniyatlarni bilish ilmiy tadqiqotning asosini tashkil etadi. Topilgan qonuniyatlar
fanning maxsus tilida kasb-hunarga yo`naltirish tushunchasini boshqa fanlarga oid
tushunchalar bilan O`zaro aloqadorligini ma’lum aniqlikda ifodalaydi.
Har bir nazariyaning rivojlanganlik darajasi faoliyat asosidagi mavjud tamoyillar
tarkibi va sifati bilan aniqlanadi. Kasbga yo`naltirish tamoyillarini belgilashda
quyidagilarga e`tibor qaratiladi:
- onglilik;
- muvofiqlik (shaxs qiziqishlari qonuniyatlari bilan jamiyat uchun zarur bo`lgan
kasblarga nisbatan ehtiyojning mos kelishi);
- kasb tanlash faolligi;
- rivojlantirish (ushbu tamoyil kasbning shaxs rivojlanishiga xizmat qilishi
lozimligi haqidagi g`oyani O`zida aks ettiradi).
SHuningdek, kasb-hunarga yo`naltirishda boshqa bir qator tamoyillar guruhi ham
mavjudki, ular umumpedagogik tamoyillar bilan uzviy aloqada ifodalanadi. Bular
quyidagilardan iborat:
47
- kasb-hunarga yo`naltirishning hayot bilan, mehnat va amaliyot bilan bog`liqligi;
- kasb-hunarga yo`naltirishning yoshlar mehnat tayyorgarligi bilan bog`liqligi;
- mehnat ta’limi va tarbiyasining yaxshi yo`lga qo`yilishi; bunda O`quvchilarning
texnikaviy ijodkorligini tashkil etish, ularning ijtimoiy foydali, unumli
mehnatidan mohirlik bilan foydalanish kerak.
Kasbga yo`naltirishning tizimliligi va uzviyligi printsipi umumiy O`rta
ta’limda I sinfdan to IX sinfgacha kasb-hunarga yo`naltirish ishlarining uzviyligini
ta’minlaydi:
- kasb-hunarga yo`naltirishda maktab, oila, homiy tashkilot, kasb-hunar kolleji va
jamoatchilikning O`zaro aloqadorligi printsipi yoshlarning kasb tanlashlariga yordam
berishni ko`zda tutadi. U maqsadli va muvofiqlashtiruvchi faoliyatni hamkorlikda
amalga oshirish imkonini beradi;
- kasb-hunarga yo`naltirishning tarbiyaviy xarakteri shundaki, u uyg`un
rivojlangan shaxsni shakllantirishda mafkuraviy, mehnat, iqtisodiy, axloqiy, estetik,
huquqiy va jismoniy tarbiyani birgalikda olib borishni taqozo qiladi;
- kasb-hunarga yo`naltirish ishlarini amalga oshirishda tashhis va tarbiyaviy
yondoshishning O`zaro aloqadorligi. Bu tamoyil bir yondoshuvning ikkinchi
yondoshuvga qarama-qarshi qo`yilishini bartaraf etadi;
- O`quvchilarga individual va tabaqalashtirilgan yondoshuv ularning O`zlashtirish
darajasi, yoshi, kasbiy qiziqishi, shakllanganlik darajalari, hayotiy rejalariga bog`liq
ravishda amalga oshiriladi. Bir guruhda samarali bo`lgan vosita ikkinchi guruh uchun
samarasiz bo`lishi mumkin. O`quvchilarni tabaqalashtirib, guruhlarga ajratish ta’sir
etish vositalarini tartibga soladi. Tabaqalashtirish, O`z navbatida, individual
yondoshishga sharoit yaratib beradi;
- kasb-hunarga yo`naltirish ishlarini ommaviy, guruhli va yakka tartibdagi
shakllari O`quvchilarning ota-onalar bilan hamkorlikda ish olib borishini, an`anaviy,
ommaviy shakldan iloji boricha qochib, ish olib borishning hamma shakllaridan
foydalanishni ko`zda tutadi;
- kasb-hunarga yo`naltirish ishlarining mazmuni, shakl va metodlari shaxsning
kasbiy rivoji va, ayni bir paytda, mahalliy hududning kadrlarlarga bo`lgan ehtiyojiga
mos bo`lishini nazarda tutadi.

1997 yil 29 avgustda O’zbekistonda “Ta’lim to’g’risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilidi.

Ushbu xujjatlarda kasbga tanlashga yo’llash haqida Prezidentimiz I.Karimov o’z nutqida quyidagilarga alohida e’tibor bergan:
Bugungi kunda oldimizga qo’ygan buyuk maqsadlarimizga ‘pue niyatlarimizga erishishimiz, jamiyatimizning yangilanishi, hayotimizning taraqqiyoti va istiqboli amalga oshirilayotgan islohatlarimiz, rejalarimizning samarasi taqdiri – bularning barchasi, avvalambor, zamon talablariga javob beradigan yuqori malakli, ongli mutaxassis kadrlar tayyorlash muammosi bilan chambarchas bog’liqligini barchamiz anglab yetmoqdamiz.
SHu bilan birga, hammamiz yana bir haqiqatni anglab yetmoqdamiz. Faqatgina chinakam ma’rifatli odam inson qadrini, millat qalriyatlarini, bir so’z bilan aytganda, o’zligini anglash, erkin va ozod jamiyatda yashash, mustaqil davlatimizning jahon hamjamiyatida o’ziga munosib, obro’li o’rin egallashi uchun fidoyilik bilan kurashishi mumkin. Bugungi kunda mutaxassis kadrlarni tayyotlash, ta’lim va bilim berish tizimi, hayotimizda, jamiyatimizda bo’layotgan islohot, yangilanish jaryonlari talablari bilan yaqindan bog’lanmaganligi har tomonlama sezilmoqda.
Ochiq tan olish kerak: maktablarning moddiy bazasi juda nochor. Bu masalada naqadar oqsoqligimizni, nochorligimizni, birinchi navbatda, qishloq joylaridagi ahvol-vaziyat misolida ochiq tan olishimiz kerak.
Ikkinchi masala, avval aytganimdek, tarbiyachi, ya’ni o’qituvchiga borib taqalyapti. Tarbiyachining o’ziga zamonaviy bilim berish, ularning ma’lumotini, malakasini oshirish kabi paysalga solib bo’lmaydigan dolzarb masalaga duch kelmoqdamiz. Mening fikrimcha, ta’lim-tarbiya tizimini o’zgartirishdagi asosiy muammo ham mana shu yerda. O’qituvchi bolalarimizga zamonaviy bilim bersin, deb talab qilamiz. Ammo zamonaviy bilim berish uchun, avvalo, murabbiyning o’zi ana shunday bilimga ega bo’lishi kerak. SHu bilan birga, o’qituvchi va murabbiylarning hayotiy talablarini qondirish, ularni rag’batlantirish, ularning o’z ishi, kasbidan mamnun bo’lishini ta’minlashimiz lozim. Albatta, bu masalani birdaniga yechish qiyin, lekin uni yechmasdan turib, kelajak avlod tarbiyasi to’g’risida gapirishning o’zi mutlaqo nomaqbuldir.
Norasida bolaning miyasi, ongi nimani o’ziga singdira oladi, nimani qabul qilmaydi? Afsuski, bu haqda hech kim bosh qotirayotgani yo’q. SHu masalalar bilan shug’ullanishi kerak bo’lgan mutasaddi institut va markazlarimiz yetarli. Xulosa shundayki, bugungi umumta’lim jarayonidagi uch bosqichdan hech qaysisida o’ziga yarasha talab yo’q. Boshqacha aytganda, har qanday o’quv bosqichiga aniq talablar standart darajasida rasmiylashtirilgani yo’q.
SHunga qarab, o’quv jarayoni, mazmuni, o’qitiladigan darsliklar sonini, qanaqa sinfda qanday bilim va tarbiya berish kerakligini aniqlash mumkin bo’ladi.
Misol uchun, umumta’lim maktablarida o’qitilayotgan fanlarning soni 20 ga yetadi. Lekin, afsuski, o’quv rejalarida yoshlarga axloq va odob, ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy bilimlar asoslarini o’rgatadigan fanlar yetarli o’rni olgan emas. Mavjud fanlar esa tarkiban eski holida saqlanib qolmoqda. Bu esa mustaqillik va bozor iqtisodiyoti sharoitida yuzaga chiqqan davlat milliy ehtiyojlarni qondirishga to’sqinlik qilmoqda. Hammamizga ayonki, ta’lim darslikdan boshlanadi. Achchiq bo’lsa ham tan olishga majburmiz: deyarli barcha sohada darsliklarimiz ahvoli bugungi va ertangi kun talablari darajasida emas. Bir e’tibor bering: pedagogika tajribasida “bitiruvchi”, degan ibora bor. Bu iboraga izoh berib o’tirishning hojati yo’q. YA’niki, bola maktabni bitirsa bas, uning bilim va tarbiyasi haqida gapirmasa ham bo’laveradi. Ta’lim-tarbiya islohoti haqida gapirar ekanmiz, uning mazmunini lo’nda qilib ifoda etish mumkin: bizga bitiruvchilar emas, maktab ta’limi va tarbiyasini ko’rgan shaxslar kerak. SHu joyda yana bir og’ir savolga duch kelamiz: bolalar qaysi sinfdan boshlab mustaqil fikr yuritishga o’rgatiladimi? Aminmanki, o’rgatilmaydi. Mabodo biror o’quv o’qituvchiga e’tiroz bildirsa, ertaga u hech kim havas qilmaydigan ahvolga tushib qoladi. Maktablardagi jarayonda o’qituvchi hukmron. U boladan faqat o’zi tushuntirayotgan narsani tushunib olishni talab qiladi. Prinsip ham tayyor: “Mening aytganim-aytgan, deganim-degan”.
O’qituvchi va o’quvchi munosabatidagi majburiy itoatkorlik o’rnini ongli intizom egallashi juda qiyin kechayapti. O’qituvchining bosh vazifasi o’quvchilarda mustaqil fikr yuritish ko’nikmalarini hosil qilishdan iboratligini ko’pincha yaxshi tushunamiz, lekin, afsuski, amalda, tajribamizda unga rioya qilmaymiz.