Katarsis (yunon tilidan afrika, katarsis, "tozalash" yoki "oydinlashtirish" ma'nosini anglatadi) bu hissiyotlarni, xususan achinish va qo'rquvni san'at orqali tozalash va tozalashdir

Qadimgi yunon dramasi
Miloddan oldingi VII-VI asrda shakllangan yunon quldorlik 
jamiyati V asrda o‘zining yuksak taraqqiyot bosqichiga ko‘tarildi. 
V-IV asrlar adabiyoti Afina shahri joylashgan viloyat nomi bi-
lan “yunon adabiyotining attika davri” deb ataladi. Afina davlatini 
boshqargan Perikl(500–429) poytaxtga butun Yunonistondan fayla-
suf, olim, shoir, haykaltaroshlarni to‘pladi.
Taraqqiyot bosqichi mobaynida barcha xalqlar qo‘shiq aytib, 
raqs tushib bajaradigan turli rasm-rusumlar bo‘lgan. Drama ad-
abiyotning alohida turi sifatida antik davrda shakllandi. Dramada 
asosiysi hikoya yoki bayon qilish emas, harakat bo‘lgan(yunoncha 
drama so‘zi “harakat” ma’nosini bildiradi). Dramada ishtirokchilar 
o‘rtasidagi o‘zaro suhbatlar – dialoglar, munosabatlar, ularning xat-
ti-harakatlari, qarama-qarshiliklar va ularning yechimi tasvirlanadi. 
Yunon dramaturgiyasining barcha turlari – tragediya, komediya, 
satirlar dramasi dehqonlarning homiylari bo‘lgan ma’budalar Deme-
tra va Kora sharafiga kuylagan qo‘shiqlar hamda may, shodlik va 
hosildorlik ma’budi, taka qiyofasidagi Dionisga bag‘ishlangan ma-
rosimlar asosida maydonga kelgan. Afsonalarda hikoya qilinishicha, 
Dionis Zevs bilan Semela degan qizdan tug‘ilgan. Dionis o‘zining 

60
odamsifat, ammo dumdor, echki tuyoq hamrohlari – satirlar bilan 

birga dunyoni kezib yurgan paytlarida, insonning og‘ir va g‘amgin 
hayotini ko‘radi-da, odam bolasini baxtiyor va xushnud qilish ni-
yatida, ma’budlar taomi amvroziyani keltirib bermoqchi bo‘ladi. 
Ma’budlar buni sezib qolgach, Dionis amvroziyani yerga ko‘mib 
qochadi. Birmuncha vaqtdan so‘ng bu yerda tok navdalari unib 
chiqadi, uning mevalari odamlarga baxt va shodlik keltiradi. Bun-
dan qahrlangan Zevs, o‘g‘lini Olimp tog‘idan badarg‘a qiladi. yerda 
Dionis og‘ir musibatlar chekib, vafot etadi. O‘g‘lining o‘limidan 
so‘ng Zevs uning gunohlaridan kechib, Dionisni ma’budlar qato-
riga qabul qiladi. Dionis odamlarga har yili ikki marta o‘z sharafiga 
bayram o‘tkazishni vasiyat qiladi. Shundan e’tiboran Dionis hosil-
dorlik, may, shodlik va sarxushlik rahnamosi bo‘lib qoladi. Ularga 
bag‘ishlangan maqtov qo‘shiqlar – difiramblarni kuylovchi xorga 
shoir Fespis birinchi akterni qo‘shgandan so‘ng u dramatik janrga 
aylandi. Tragediya prolog (ekspozitsiya)dan boshlangan va orx-
estrga xor chiqib, tomoshabinlarga voqeaning mohiyatini aytib ber-
gan. Shundan keyin dialogik qismlar – akterning korifey(xorning 
rahbari) bilan yoki ikki-uch akterning suhbatlari bilan davom et-
gan va “eksod”(xotima) bilan yakunlangan. Aristotelning yozishi-
cha, tragediya “trago” va “oide” so‘zlaridan kelib chiqib, “taka 
qo‘shig‘i”ma’nosini anglatadi. Yunon shoir-dramaturglari, jumladan 
– Esxil, Sofokl, Yevripidlar ham o‘z tragediyalarini xudolar va qah-
ramonlar haqidagi qadimgi asotirlar mazmuniga asoslanib yaratgan 
edilar. 
Bayramlardagi hushchaqchaq hazillardan “comos” va 
“oide”(komediya), ya’ni masxarabozlar qo‘shig‘i paydo bo‘lgan. 
Keyinroq tragediya va komediya o‘rtasida “satirlar dramasi” shak-
llandi. Bu janrning ijodkori m.o. V asrda yashagan shoir Pratim hi-
soblanadi.
Dramaning barcha turlari diniy marosimlardan paydo bo‘lganligi 
sababli, qadimgi yunonlar bularning barchasiga yuksak e’tiqod bi-
lan qaraganlar. Teatr tomoshalari davlat tasarrufidagi muhim siyosiy 

61
hamda tarbiyaviy tadbirlardan biri sanalgan. Ikkinchidan, Dionisiy 

marosimlari bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun ushbu tomoshalar yiliga 
uch marotaba o‘tkazilgan va bir necha kun davom etgan. Yunonlar 
bu marosimlarga shunchaki bir ermak deb emas, balki muhim diniy 
bayram deb qaraganlar. Qadimgi Yunonistonda barcha o‘yinlar sin-
gari, teatr tomoshalari ham musobaqa shaklida o‘tkazilgan. Tragedi-
yanavis shoirlar mazmunan bir-biri bilan bog‘liq 3 ta tragediya va 1 
ta satirlar dramasini hakamlar hay’atiga taqdim etganlar. Komediya-
nivis shoirdan faqat bitta asar talab etilgan.
Yunon adabiyotining barcha janrlari kabi, tragediyaning mavzu-
lari ham asosan mifologik afsonalardan olingan. Agarda dastlabki 
davrlardan bu mavzular Dionis haqidagi rivoyatlar bilan bog‘liq 
bo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik shoirlar boshqa ma’budlar va qahra-
monlar haqidagi afsonalarga murojaat qila boshlaganlar. Biroq, 
shu bilan birga, tragediya mualliflari mavzu tanlaganlarida ham, 
faqat zamona talablariga hamohang miflarni olib, ularni birmuncha 
o‘zgartirib, moslashtirib, shular misolida o‘z davrlarining muhim 
masalalarini hal etishga intilganlar, mifologik qahramonlarning 
kurash va to‘qnashuvlari, ularning xatti-harakatlari o‘sha davr to-
moshabinlari uchun axloq va odobning namunasi, ijtimoiy xulqning 
andazasi sifatida talqin etilgan; ana shu afsonaviy qahramonlarning 
qilmishlari timsolida tragediyanavis shoirlar o‘z zamondoshlarini 
yuksak ma’naviylik, vatanga sadoqat, insoniy burch g‘oyalarida tar-
biyalashni ko‘zlaganlar.