Katta ijtimoiy guruhlar psixologiyasi

Qo'llab-quvvatlash omili haqida gapirganda , ular sherik bilan shaxsiy munosabatlarning ifodasini anglatadi. Hatto Aristotel ham odamlar o'zlariga yaxshilik qiladigan va ularga g'amxo'rlik qilganlarni sevishlarini yozgan. Jozibasi ijobiy harakatlarga, dushmanlik - salbiylarga javoban paydo bo'ladi. Bizni tanqid qiladigan, yomon ko'radigan yoki raqibimiz bo'lganlarga qaraganda bizni maqtaydigan, sevadigan, biz bilan hamkorlik qiladigan odamlarga ijobiy munosabatda bo'lish ehtimoli ko'proq.
+Shunday qilib, shaxslararo jalb qilish bir qator omillarning ta'siri bilan belgilanadi. Boshqa odamni ijobiy idrok etish idrok etuvchining hissiy holatiga, shaxsning bog'lanishga bo'lgan ehtiyojini ifodalash darajasiga, bu odam sizga yaqin yoki sizdan uzoqda ekanligiga bog'liq bo'lishi mumkin. Odamlarga ko'proq qarashlari, ma'lumoti, qadriyatlari, maqomlari, o'zlarinikiga o'xshash bo'lganlar yoqadi; xulq-atvori va muloqot uslubi o'z hurmati va qadr-qimmatini qo'llab-quvvatlaydiganlar.

Yoshlardagi attraksiya va emosional munosabatlar O’smirlik va o’spirinlik davrlari nafaqat professonal tanlov va kasb egallash uchun maqbul davr bo’lmay, bu davr yoshlarning o’zligini anglash, o’z qadr-qimmatini bilish va boshqalarga nisbatan munosabatda bo’lish tajribasini egallash davri hamdir. O’smir ham o’spirin ham qancha ichki ruhiy iztirob, qarama-qarshilik, mas’uliyat onlarini boshidan kechirmasin, uning emosional olami, atrof-muhitda ro’y berayotgan hodisalarni ongida aks ettirishi katta o’rin tutadi. Aynan o’smirlik davri bola qalbida kim bilandir sirlashish, kimnidir o’ziga eng yaqin kishi sifatida tan olish, uni ruhiyatida kechayotgan barcha o’zgarishlardan vofiq etish istagi va ehtiyojini uyg’otadi. Birinchi marta “do’stlik”, “muhabbat”, “sevgi” tushunchalari ham aynan shu davrda paydo bo’ladi. Shuning uchun ham yetuklik va 150 keksalik davridagi kishilar ham o’smirlik va o’spirinlik yillarini eng beg’ubor, jozibali va yoqimli sifatida xotirlaydilar. Bu taraqqiyot davri attraksiya deb atalmish hissiyotning paydo bo’lishi uchun eng maqbul davrdir. Attraksiya (lotincha attrahere – yoqtirtirish, o’ziga jalb etish) – bu bir insonning boshqa bir insonga ijobiy munosabati asosida yoqishi va yoqtirishi, o’zaro moyillikni tushuntiruvchi emosional hisdir. Bu bir odamda boshqa bir odamga nisbatan shakllanadigan ijtimoiy ustanovkaning bir ko’rinishi bo’lib, simpatiya – yoqtirishdan tortib, to sevgi muhabbat kabi chuqur emosional bog’liqlik ham shu his asosida paydo bo’ladi. Ijtimoiy psixologiyada ushbu hissiyotning asl sabablari ijtimoiy motivlar – sheriklarning bevosita bitta makon va zamonda ekanliklari, ularning tez-tez uchrashib turishlari, uchrashuvlar tezligi, suhbatdoshlar o’rtasidagi masofa, hissiyotlarning tarbiyalanganligi kabi omillar ta’sirida paydo bo’lishi va uning kechish mexanizmlari o’rganiladi. Tadqiqotlar bu kabi emosional munosabatlar aynan balog’at yoshi arafasida rivojlanishini isbot qilgan. Shunisi ahamiyatliki, attraksiyaning namoyon bo’lishi, uning kuchi va mazmuni o’smir-yoshning shaxs sifatida o’zini idrok qilishi, o’z-o’zini hurmat qilishi va o’zgalarga nisbatan munosabatlarda toqatliroq bo’lishiga bevosita ta’sir ko’rsatar ekan. Shuning uchun ham ana shu davrda o’smir va o’spirin atrofida u yoqtirgan va uni yoqtiradigan odamlarning bo’lishi juda katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lib, uning aksi bola ruhiy azoblanishining sabablaridan hisoblanadi. Do’stlik O’smirlik va o’spirinlik yoshida paydo bo’ladigan barcha muammolarni yechish va u bilan o’rtoqlashish uchun bolaga do’st kerak. Psixolog tili bilan aytganda, do’st – bu “alter – Ego”, ya’ni ikkinchi “Men” bo’lib, u o’sha paytdagi “Men”ning bir qismi sifatida idrok qilinadi. Bu shunday odamki, shaxs u bilan barcha dardu-hasratlarini muhokama qiladi, muammolarini uning oldiga to’kib soladi. Do’stlikning boshqa intim, emosional hissiyotlardan farqi shuki, u odatda bir jins vakillari o’rtasida bo’ladi va do’stlar odatda 2 kishi, ayrim hollarda 3-4 kishi bo’lishi mumkin. Do’stlikning ham ko’zlagan maqsadlari bo’ladi: u amaliy, ish-faoliyat bilan bog’liq, sof emosional (ya’ni, muloqot ehtiyojlarini qondirish), rasional (intellektual muammolarni hal qilishga asoslangan), axloqiy (o’zaro insoniy sifatlarni takomillashtirishga xizmat qiluvchi) bo’lishi mumkin. Do’stlikning asosiy sharti – o’zaro bir-birini tushunish. Shu shart bo’lmasa, do’stlik haqida gap bo’lishi mumkin emas. Agar ana shunday tushunish bo’lsa, do’stlar gapso’zsiz ham qiliqlar, yuz ifodasi, yurish-turishga qarab ham bir-birlarini tushunib olaveradilar. Ikki jins vakillari o’rtasida ham do’stlik bo’lishi mumkin, faqat u ko’pincha tanishuv bilan sevgi-muhabbat o’rtasidagi oraliqni to’ldirishga xizmat qiladi. Do’stlarga xos bo’lgan sifatlarga bir-birini ayash, g’amxo’rlik qilish, ishonch, shaxsiy muammolarga befarq bo’lmaslik, qo’llabquvvatlash, mehr kabilar kiradi. Ularning ardoqlanishi do’stlikning uzoq davom etishi va ikkala tomon manfaatiga mos ishlarni amalga oshirishga undaydi. Do’sti yo’q o’smir yoki o’spirin o’zini juda baxtsiz, nochor hisoblaydi. Ayniqsa, agar do’sti xoinlik qilsa, uning kutishlariga zid ish qilsa, bu holat juda qattiq ruhiy iztiroblarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun ham har bir yosh o’z do’stini xafa qilib qo’ymaslik, uning ko’ngliga qarab ish qilishga harakat qiladi. Agar ilk o’spirinlikda do’stlik mazmunan ancha yuzaki, bevosita muloqot maqsadlari asosida tashkil etilgan bo’lsa, yosh o’tgan sari u hayot mazmuni va yuksak qadriyatiga aylanib boradi. 151 Sevgi Agar do’stlik attraksiya namoyon bo’lishining birinchi ko’rinishi bo’lsa, sevgi qalblar yaqinlashuvining muhim alomatidir. Sevgi – bu nafaqat hissiyot, balki boshqalarni seva olish qobiliyati hamda sevimli bo’la olishdir. Shuning uchun ham o’smirlar va o’spirinlar uchun bu hissiyotning borligi juda katta ahamiyatga egadir. Aynan o’smirlir va ilk o’spirinlikdagi sevgi beg’ubor, tiniq, samimiy bo’lib, yosh o’tgan sari uning mazmuni boyib, boshqa qadriyatlar ham o’rin egallay boshlaydi. To’g’ri, o’smir bilan o’spirin sevgisida ham sifat farqlari bor. Masalan, o’smirlar bir-birlariga mehr qo’yishganda ko’proq sheriklarning tashqi qiyofalari, intellektual imkoniyatlari va ijtimoiy mavqalariga e’tibor beradilar. Haqiqiy sevgi o’spirinlik yillaring oxirlarida paydo bo’lib, uning asosiy mezoni endi tashqi belgi va afzalliklar emas, balki insoniy fazilatlar bo’lib xizmat qiladi. Sevgi – bu shunday tuyg’uki, u bir shaxsning ikkinchi shaxs ustidan mutloq ustunligi yoki afzalligini inkor etadi. Bunday hissiyot esa sevgi bo’lmaydi. Shuning uchun ham o’spirinlik yoshidagi yigit va qizlar guruhda muloqotda bo’lishni va bunda teng huquqli munosabatlar bo’lishini xohlaydilar. Bu talab sevishganlar uchun ham qonun hisoblanadi. Do’stlikdan farqli, bu yerda turli ko’rinishlar yoki turlarni ajratish mumkin emas. Bu hissiyot shundayki, u tomonlarni faqat axloqan va ma’naviy jihatdan yaqin bo’lishini taqozo etadi. Sevgan yurak ma’naviy jihatdan yaxshi, ulug’ va ijtimoiy jihatdan manfaatli ishlarni qilishga qodir bo’ladi. To’g’ri, ko’pchilik ota-onalar o’quvchilik yillarida paydo bo’lgan sevgi hissidan biroz cho’chiydilar, uni cheklashga, hattoki, qizlarga ta’qiqlashni ham afzal ko’radilar. Lekin aynan shu hisning borligi yoshlarni ulug’vorroq, samimiyroq, har narsaga qodir va kuchliroq qiladi. Sevgida “ishi yurishmaganlarning” esa boshqa sohalarda ham ishi yurishmaydi. Ular o’zlarini tushkun, baxtsiz, omadsiz hisoblaydilar. Olimlar sevgining yoshlarda namoyon bo’lishi va uning psixologik tahlilini o’rganishgan. Ma’lum bo’lishicha, sevgining dastlabki bosqichi – o’zaro yoqtirib qolish – simpatiya bo’lib, bunda asosan sevgi obyektining tashqi jozibasi rol o’ynaydi. Masalan, o’zbek xonatlasini chiroyli qilib tiktirib olgan qizchaning davrada paydo bo’lishi, tabiiy ko’pgina yigitlarning e’tiborini beixtiyor o’ziga tortadi. Ulardan ko’pchiligi birdaniga, bir vaqtda aynan shu qizchani “yoqtirib” qolishadi. Lekin davradagi qaysi yigit unga ham ma’lum jihatlari bilan yoqib qolsa, o’zaro simpatiya shu ikki shaxs o’rtasida ro’y beradi. Vaqtlar o’tib, bu ikki yosh bir necha marta uchrashib turishsa, oddiy yoqtirish sevgiga, jiddiyroq narsaga aylanishi mumkin. Shu narsa ma’lumki, aynan shu qonuniyatni bilgani uchun ham ko’pchilik o’spirinlar birinchidan, davralarda bo’lishni, qolaversa, birovlarga yoqish uchun tashqi ko’rinishlariga alohida e’tibor berishga harakat qiladilar. Yoqimtoy bo’lishga harakat qilsa-yu, birortaning e’tiborini o’ziga tortolmagan o’spirin esa bu holatni juda chuqur qayg’u bilan boshdan kechiradi. Agar xuddi shunday narsa bir necha marta surunkalik takrorlansa, o’sha yosh davralarga ham bormay qo’yadigan, o’zi haqida yomon fikrlarga boradigan, faqat ayrim hollardagina hammani o’ziga “dushman” bilib, xafa bo’ladigan bo’lib qoladi. Ilmiy-amaliy izlanishlarning ko’rsatishicha, sevishganlik o’spirin yoshlarning shaxs sifatlariga bevosita ta’sir ko’rsatib, uning xatti-harakatlarida namoyon bo’ladi. Masalan, sevishganlar boshqalardan farqli, ikki marta ziyod o’zaro gaplashishar, gaplari sira ado bo’lmas ekan. Bundan tashqari, bundaylar sakkiz (!) marta ortiq bir-birlarining ko’zlariga qarab vaqt o’tkazisharkan. Yana shu narsa aniqlanganki, sevgi bilan bog’liq hissiyotlar har bir jins vakilida o’ziga xos 152 xususiyatlarga ega ekan. Masalan, o’spirin yoshlar qizlarga nisbatan romantizmga beriluvchan, tezginada yaxshi ko’rib qoladigan bo’lisharkan. Ularning tasavvuridagi sevgi ancha romantik, ideal ko’rinishga ega bo’ladi. qizlar esa yigitlarga nisbatan sekinroq sevib qolishadi, lekin sevgini ututish, undan voz kechish ularda osonroq kecharkan. Agar yigitlar bir ko’rishdayoq yoqtirib qolgan qizni sevib ham qolishi ehtimoli yuqori bo’lsa (eksperimentlarda sevgi bilan simpatiyaning korrelyasion bog’liqligi kuchli ), qizlarda bunday bog’liqlik ancha past ekan, ya’ni hamma yoqtirganlarini ham sevmas ekan, umuman simpatiyaning paydo bo’lishi ham biroz qiyin ekan. Bunday tashqari, o’spirinlik yillaridagi sevgi va muhabbat hissi nafaqat qarama-qarshi jins vakiliga qaratilgan bo’ladi, balki aynan shu davrda ota-onaning qadrlanishi va ularga nisbatan sevgi-muhabbat, yaqinlar - aka-uka, opa-singil, hayotda ibrat bo’ladigan kishilarni yaxshi ko’rish, vatanni sevish kabi oliy hislar ham tarbiyalanadi. Shuning uchun ham haqiqiy yuksak muhabbat sohiblari bo’lmish yoshlarni tarbiyalash – jamiyatda insoniy munosabatlarni barqarorlashtirish, odamlar o’rtasida samimiy munosabatlar o’rnatish va ma’naviyatni yuksaltirishga xizmat qiladi. Ta’limning barcha bosqichida ma’naviy tarbiyaning ajralmas bo’lagi sifatida ana shunday samimiy munosabatlarni tarbiyalash, targ’ib etish, kerak bo’lsa, yoshlarga ana shunday sevgi va sadoqat haqidagi qadriyatlarimizni ongga singdirishimiz kerak. Sevgi va muhabbat hislari keng ma’noda – Vatanga, yurtga, xalqqa, borliqqa, kasbga va yaqin kishilarga qaratilgan bo’lishi kerak. Agar shaxs kamol topayotgan oilada samimiy munosabatlar muhiti mavjud bo’lsa, uning yaqinlari, tengqurlari, do’stlariga mehr-muhabbati doimo qo’llab-quvvatlab turilsa, bu oddiy insoniy iliq hislar kelajakda yuksak hislarga – Vatanga, yurtga muhabbat, do’stga sadoqat, otaonaga mehr-sahovat, yaqinlar e’zozlash, mulkka nisbatan tejamkorlik kabilar aylanadi. Bularning mavjudligi shaxs barkamolligi va undagi insoniy fazilatlar mavjudligining muhim mezonlaridandir.
Keng ma’noda shaxslararo jalb etish deganda odamlarning bir-birini idrok etish jarayonida bir-biriga nisbatan ijobiy emotsional munosabatni shakllantirish tushuniladi. Shaxslararo jalb qilish omillarini tadqiq qilish tekisligi 1930-yillarda kimni va nima uchun jalb qiladi, degan savollarni tahlil qilish bilan ishlab chiqila boshlandi. Moreno va Nyukomb tadqiqotning rivojlanishiga alohida ta'sir ko'rsatdi. Xuddi shu yillarda Deyl Karnegining "Qanday qilib do'stlarni qozonish va odamlarga ta'sir qilish" eng mashhur bestselleri nashr etildi, u Qo'shma Shtatlarda ellik marta qayta nashr etilgan va 1980-yillarda mamlakatimizda xuddi shunday bestseller bo'lgan. Karnegi tavsiyalarini shaxslararo o'zaro munosabatlar amaliyotiga moslashtirish rus psixologik adabiyotida ham o'z aksini topgan (Gozman, 1987; Panasyuk, 1990 va boshqalar).
Ushbu hodisaga berilgan e'tibor ko'plab va xilma-xil tadqiqotlarga olib keldi. Samolyotda birinchi uchrashuvda jozibaning paydo bo'lishi, do'stlik va sevgi masalalari alohida qiziqish uyg'otdi. Tadqiqotchilar turli sabablarga ko'ra, asosan talabalarda o'tkazilgan eksperimental tadqiqotlarda aniqlangan naqshlar faqat universal xususiyatga ega degan xayolga ega edilar. Tadqiqotning an'anaviy rag'batlantiruvchi-reaktiv yo'nalishini ham ta'kidlash kerak. Ularda aniqlangan ko'plab jalb etuvchi omillar, qoida tariqasida, rag'batlantiruvchi rol o'ynaydi, bu esa tegishli (a la Karnegi) tavsiyalarini yaratishga olib keladi. Inson munosabatlarining umumiy qonuniyatlari kashf etilgan o'sha davrga xos bo'lgan tadqiqot eyforiyasi keyinchalik pessimizm davri bilan almashtirildi. ayniqsa, xulq-atvor psixologik an'anaga xosdir. Xulq-atvor an'analari vakillari tomonidan olib borilgan ishlarning foydaliligini asoslash uchun shuni ta'kidlash mumkinki, ularsiz jalb qilish hodisasini aniqlash ham, keyingi chuqur tahlil qilish uchun zarur asos yaratgan uni keng qamrovli o'rganish ham mumkin emas. mumkin bo‘lgan.
Ijtimoiy psixologlarning yana bir tafakkuri - munosabatda yangi tadqiqot to'lqini shakllandi. Joziba ma'lum bir shaxsga qaratilgan va uning an'anaviy ravishda ajralib turadigan uchta tarkibiy qismini qamrab oladigan munosabat sifatida qarala boshlandi: kognitiv (inson haqidagi g'oyalar), affektiv (insonga bo'lgan his-tuyg'ular) va xulq-atvor (odam bilan munosabatlarda muayyan xatti-harakatlarga moyillik). ). Bundan tashqari, qoida tariqasida, tanlangan uchta komponentning har birining bir-biridan o'zaro bog'liqligi ta'kidlangan. Nazariy konstruksiyalarda ular orasidagi simmetriya, muvozanat va muvofiqlik g‘oyalari ustunlik qildi. Masalan, muvozanat nazariyasi (Heider, 1958) odamlarning o'zlariga hamdardlik ko'rsatadiganlarga ijobiy munosabatda bo'lishini ta'kidladi, ya'ni. do'stlarini seving va dushmanlarini yomon ko'ring. Muvozanat nazariyasi barcha fazilatlari bilan bir qatorda, muhim kamchiligi bor edi - bir o'lchovli talqinlar va real hayot nasri bilan zaif aloqa. Kontekstdan, munosabatlar dinamikasidan qat'i nazar, muqarrar jozibaga olib keladigan universal ta'sirni tasavvur qilish qiyin.
1970-yillarda xulq-atvor an'analarida uni qayta jonlantirish uchun Lott (1974) tomonidan ishlab chiqilgan mustahkamlash modeli shaxslararo jalb qilish fenomeniga qo'llanila boshlandi va muvozanat va almashinuv nazariyasi g'oyalarini to'plashga harakat qiladi. shaxslararo jalb qilishning hal qiluvchi sharti munosabatlarga mustahkamlashni kiritishdir. Agar sizning harakatlaringiz boshqa odamlar tomonidan mustahkamlangan bo'lsa, unda ularga nisbatan joziba paydo bo'ladi. O'rganish nazariyasini shaxslararo jalb qilish talqinining yana bir modifikatsiyasi mustahkamlash modeli deb ataladi - Byrne va Clore (1970). Ushbu modelda mustahkamlash hissiy komponent bilan to'ldiriladi. Mantiq I.P.ning klassik shartlanishiga to'liq mos keladi. Pavlova. Qanday qilib it qo'ng'iroq bilan ovqatni bog'lashni o'rganadi
Tuyg'ularni kuchaytirish modeli quyidagi qoidalarni o'z ichiga oladi:
1. Odamlar o'zlariga ta'sir qiladigan mukofot yoki jazo stimullarini aniqlaydilar va birinchisini topib, ikkinchisidan qochishga moyildirlar.
66. Ijobiy his-tuyg'ular mukofot bilan, salbiy his-tuyg'ular esa jazo bilan bog'liq.
67. Rag'batlantiruvchilar ular uyg'otadigan his-tuyg'ularga ko'ra baholanadi. Baholash ijobiy his-tuyg'ularda ijobiy, salbiy his-tuyg'ularda esa salbiy.
68. Ijobiy mustahkamlash bilan bog'liq bo'lgan har qanday neytral stimul ijobiy his-tuyg'ularni uyg'otadi, har qanday neytral stimul esa salbiy his-tuyg'ular bilan bog'liq.
Shunga ko'ra, muayyan odamlar tomonidan xushyoqish yoki antipatiyani uyg'otish ular bilan bog'liq bo'lgan his-tuyg'ular bilan bog'liq. Albatta, shaxslararo jalb qilish hodisasining xulq-atvor talqini juda soddalashtirilgan, ammo shu bilan birga, u umumiy ogohlantiruvchi-reaktiv uslubiy modelga to'liq mos keladi. Bundan tashqari, insoniy munosabatlar empirizmining tahlili rag'batlantirish va hissiy munosabatlarning tabiati o'rtasida ancha qattiq bog'liqlik mavjudligini ko'rsatadi. Xususan, Deyl Karnegi tomonidan tuzilgan deyarli barcha tavsiyalar rag'batlantiruvchi-reaktiv xususiyatga ega bo'lib, formulaga bo'ysunish - boshqasini rag'batlantirish.
So'nggi paytlarda shaxslararo jalb qilish hodisasining murakkabligi, uning dinamik va protsessual tabiati tushunila boshlandi. Yagona aniq qayd etilgan bayonot - odamlar o'zaro rag'batlantirish uchun imkoniyatlar yaratadigan odamlar bilan ijobiy munosabatlar o'rnatishni afzal ko'rishlari. Ko'p jihatdan bu g'oyalar Homans (1958) ijtimoiy almashinuv nazariyasiga asoslanadi. Iqtisodiyotdan olingan kontseptual apparatdan foydalangan holda shaxslararo munosabatlarni tavsiflab, Homans yana ratsional o'xshashlik orqali shifrlangan xarajat / sotib olish nisbatidan foydalanadi - odam maqsadga erishish uchun mumkin bo'lgan xarajatlarni va olingan foydani tortadi. Agar xarajatlar o'zini oqlasa - munosabatlar ijobiy, agar ular foydadan oshsa, u holda munosabatlar salbiy bo'ladi. Mantiqan o'zaro manfaatli munosabatlar ko'rinadi, shaxslararo jalb qilishning asosini tashkil qiladi. Ammo haqiqiy hayotda inson o'z his-tuyg'ulari va harakatlarida har doim oqilona emas va har doim ham munosabatlarni muvozanatlashtiradigan hisobchiga o'xshatilmaydi.
Foa va Foa (1975) resurslar almashinuvini o'z ichiga olgan shaxslararo munosabatlarning olti turini ta'kidlaydi:
1. Tovarlar - har qanday mahsulot yoki narsalar.
69. Axborot - maslahat, fikr yoki tavsiyalar.
70. Sevgi - nozik qarashlar, iliqlik yoki qulaylik.
71. Pul - har qanday pul yoki narxi bo'lgan hamma narsa.
72. Xizmat - har qanday jismoniy faoliyat yoki shaxsga tegishli.
73. Status - yuqori yoki past nufuzni ta'minlaydigan baholash qarorlari.
Ushbu manbalarning har biri odamlar o'rtasidagi munosabatlarda almashinuv ob'ekti bo'lishi mumkin. Ushbu yondashuvga muvofiq, ko'pgina shaxslararo munosabatlarda biz xarajatlarni minimallashtirish va foydani maksimal darajada oshirishni o'z ichiga olgan minimax strategiyasidan foydalanishga harakat qilamiz. Ushbu strategiya qasddan ham, qasddan ham amalga oshirilishi mumkin.
Xomans bilan bir qatorda ijtimoiy almashinuv g'oyalarining rivojlanishi o'zaro bog'liqlik nazariyasi mualliflari Tibo va Kellining ishlanmalari bilan bog'liq (1975; 1978). Bu juda universal nazariyaning qoidalarini tahlil qilish hali universitetimizning tegishli bo'limlarida amalga oshirilishi kerak;
. Bu erda men uning shaxslararo jalb qilishda qo'llanilishiga e'tibor qarataman. Tibo va Kellining yondashuviga ko'ra, xulq-atvorni tushunish uchun shaxslararo munosabatlarning tuzilishini tan olish kerak, chunki mukofot yoki jazo ta'sirining imkoniyatlari va shartlarini aniqlaydigan u (tuzilma). Ularning mantig'iga ko'ra, odamlar o'rtasidagi munosabatlar bir qator savdo yoki biznes operatsiyalari hisoblanadi. Ushbu shaxslararo “savdo”da yetakchi ham minimaks strategiyasi hisoblanadi – agar xarajatlar xarajatlardan kam bo‘lsa, munosabatlar ijobiy, aksincha bo‘lsa, salbiy bo‘ladi. Albatta, agar xohlasangiz, bunday munosabatlarning juda ko'p misollarini topishingiz mumkin. Ammo shu bilan birga, siz ushbu pozitsiyadan juda ko'p "mantiqsiz" harakatlarni topishingiz mumkin, masalan, altruizm. Tibo va Kellining konstruktsiyalariga iqtibos keltirgan holda,
Ijtimoiy almashinuv nazariyasining yana bir muhim kontseptsiyasi - bu shaxsni taqqoslash darajasi. Taqqoslash darajasi o'ziga xos standart sifatida ishlaydi, unga nisbatan inson o'zining ijtimoiy munosabatlarida rahbarlik qiladi. Taqqoslash darajasi insonning oldingi tarixi, boshqa odamlar bilan munosabatlaridagi turli xil almashishlar mahsulidir. Ushbu qoida inson me'yorlarining nisbiyligi va dinamizmi haqidagi juda muhim g'oyani belgilaydi, ular boshqa narsalar qatorida "Senka bo'yicha qopqoqlarni" doimiy tanlashda namoyon bo'ladi. Ushbu kontseptsiya nima uchun ba'zi hollarda ba'zi munosabatlar qoniqarli, boshqalarida esa qoniqarli emasligining tushuntirish versiyasini topish nuqtai nazaridan foydali bo'lib chiqadi.
Shaxslararo jalb qilishni tushuntirish uchun tez-tez qo'llaniladigan yana bir nazariya - bu tenglik nazariyasi (Adams, 1965). Ushbu nazariya ikki turdagi vaziyatlarni ko'rib chiqish bilan bog'liq:
1. O'zaro resurslar almashinuvi (masalan, nikoh munosabatlari).
74. Kam resurslar taqsimlanadigan birja (masalan, zararni qoplash).
Ikkala holatda ham tenglik nazariyasi odamlar har bir kishining hissasiga qarab resurslarni adolatli taqsimlashga intilishlarini taqozo etadi. Adamsning fikriga ko'ra, A va B ikkita individ o'rtasidagi tenglik A tomonidan olingan hissa va natija B tomonidan olingan hissa va natijaga teng bo'lganda yuzaga keladi.
Biror kishi ushbu munosabatlarga nima sarmoya kiritishi va natijada nima olishi kerakligi haqida ma'lum bir nisbatni chiqaradi. Bu nisbat munosabatlardagi boshqa ishtirokchilarning nisbati bilan mos keladi. Agar nisbatlar teng bo'lsa, resurslarni taqsimlash adolatli va teng deb hisoblanadi va aksincha. Shunday qilib, agar barcha ishtirokchilar munosabatlarga qo'shgan hissalari va natijalarida mutanosib bo'lsa, munosabatlar teng deb hisoblanadi. Bu mutanosiblik odatda Homans tomonidan kiritilgan adolatli taqsimlash qoidasi sifatida aniqlanadi.
Taklif etilayotgan nazariy konstruktsiyaning mantig'i munosabatlar tizimining hissiy bo'yoqlari va sub'ektiv talqinidan mahrum bo'lgan mantiqiy jihatdan tasdiqlangan va oqlangan. Haqiqiy hayotda resurslarni taqsimlashda adolatlilik ulushini olish jarayoni ko'plab qiyinchiliklar bilan bog'liq, jumladan, o'z hissasini baholash dinamikasi, sub'ektiv umidlar, sherikni "o'ynash" urinishlari va boshqalar. Qisman bu muammo jamiyatda qabul qilingan va ijtimoiy me'yorlar vazifasini bajaradigan taqsimlash standartlari yordamida hal qilinadi. Ushbu qoidalar odatda quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. Adolatli taqsimlash qoidasi kabi tenglik normalari.
75. Ehtiyojlarga muvofiq resurslarni mutanosib taqsimlash qoidasida ifodalangan ijtimoiy farovonlik normalari.
76. Teng taqsimlanish qoidasida namoyon bo`ladigan muvozanat normalari.
Mahalliy o'quvchida ushbu ijtimoiy normalar darhol yaqin o'tmish va u bilan bog'liq muammolar bilan ma'lum bir assotsiatsiyani keltirib chiqarishi mumkin. Bundan tashqari, tenglikning ushbu nazariy konstruktsiyasi turli xil psixologik omillarning bir-biri bilan murakkab o'zaro bog'liqligini va ularning protsessual va dinamik tabiatini yana bir bor namoyish etadi. Shu bilan birga, yuqoridagi tahlil insonni umumlashtirishning statik va dinamik komponentlari o'rtasidagi munosabatlarning murakkabligini ko'rsatadi. Biroq, nisbatan barqaror omillarni aniqlamasdan turib, biron bir prognoz yoki barqaror empirik asosni amalga oshirish mumkin bo'lmaydi.
Shaxslararo jalb etishning nisbatan barqaror empirik asoslari ham ko'plab ijtimoiy-psixologik tadqiqotlar ob'ekti bo'lib, jalb etuvchi omillar deb ataladi. Ushbu muammoli sohaning keng ko'lamli tadqiqotlarida juda ko'p sonli omillar o'rganildi va biz quyida eng muhimlarini tahlil qilishga e'tibor qaratamiz.