Kбk: 84(5Кир) а – 39 Айтматов, Чингиз
Download 3.14 Mb. Pdf ko'rish
|
Asrni qaritgan kun
|
Олис йўлдан келаётган ташна отга
Учраб қолса жимир-жимир кўм-кўк чашма – шудир дунё роҳати. Қўмсаб келиб висолингга бир етганим, Эгардан энкайиб, бўса олиб кетганим – шудир дунё роҳати... Раймали оға ораста кийиниб юрарди. Буни ҳам Ху- донинг ўзи раво кўрган эди. Айниқса, мўйна қоплан- ган ҳар мавсумга мўлжаллаб тикилган қалпоқ кийиш- ни хуш кўрарди. Унинг ажралмас ҳамроҳи – ҳаммага маълум ва машҳур, олтиндек товланиб турадиган 349 ахалтекин зотли Сарала деган оти бўлиб, у туркман- ларнинг катта бир тўйида тортиқ қилинган эди. Халқ оқинни қанчалик алқаса, унинг отини ҳам шунчалик мақташарди. Сараланинг қадди-қоматию кўркам ва улуғвор юришига қараб шинавандалар ҳузур қили- шарди. Шу сабабли ҳам Раймалининг бор мол-дунёси қўлидаги дўмбирасию Сараланинг йўрғалаши, деб ҳа- зил қилишарди одамлар. Ҳақиқатда ҳам шундай эди. Раймали оға бутун умрини от эгар устида, дўмбира чертиб ўтказди. Халқ орасида шуҳрат қозонган бўлса ҳам мол-дунё орттир- мади. Баҳор булбулидай ҳамиша катта йиғинларда, тўй-томошаларда халқнинг иззат-ҳурматию эъзози- да яшади. Унинг севган оти ҳам сийлову парваришда бўлди. Бироқ баъзи бир ўзига бақувват, давлатманд одамлар уни ёқтиришмасди. Дайди шамол сингари беҳудага умргузаронлик қилиб юрибди, деб орқава- ротдан гапиришиб ҳам юришарди. Бироқ Раймали оға катта тўй-томошаларга келиб, дўмбирасини қўлга олиб куйлай бошлаши билан ҳам- ма, ҳатто унинг турмуш тарзини ёқтирмаган ҳалиги одамлар ҳам сеҳрлаб қўйгандай қўлларию юз-кўзла- рига қараб анграйиб қолишарди. Дўмбирани созлаб, оҳанрабо куйлар чалиб, инсоннинг қалб туйғуларини қўзғагани учун унинг қўлларига термилишарди; бу- тун тафаккур кучию руҳий ҳолати ўтдек чақнаб турга- ни, юзларидан нур ёғилаётгани учун ҳамма унга тер- миларди. Куйлаётганда нурли юзи шабададан енгил мавжланаётган денгиз сингари ўзгариб турарди... Хотинлари аразлаб, тоқати тоқ бўлиб ташлаб кети- шарди, бегона жувонлар эса уни бир кўришга муштоқ бўлиб, тунлари бедор йиғлаб чиқишарди. Шу тариқа у қўшиқдан-қўшиққа, кечадан-кечага, тўйдан-тўйга ўтиб умр ўтказаверган, қарилик ҳам зимдан етиб келган. Аввал муртига оқ оралаб, сўнг 350 соқоли оқара бошлади. Сараланинг ҳам силласи қури- ди, ёли ва думи сийраклашди. Уни қадимги Сарала эка- нини юришидангина англаб олиш мумкин эди, холос. Раймали оға ҳеч нимага бўй бермай сўппайиб ёлғиз ўсган, қуриб бораётган улкан терак сингари умрининг қиш фаслига қадам қўйган эди... Мундоқ ўйлаб қаралса, унинг на оиласи, на бир тайин уй-жойи, на мол-ҳоли, на бошқа бирор дунёси бор. Кичик укаси Абдилхон уни ўз қарамоғига олди. У аввало яқин қариндошларини тўп- лаб, ўзининг бу ишдан норозилигини билдириб койи- ган бўлдию лекин унга алоҳида уй бериб, нон-тузидан, кир-чиридан хабардор бўлиб туришни амр этди... Раймали оға энди кўпроқ кексалик ҳақида куйлай- диган, охират тўғрисида ўйлайдиган бўлиб қолди. Ал- лақандай маҳобатли қўшиқлар тўқиди ўша кезларда... «Инсон нега ёруғ дунёга келади?» – дея азал-азалдан до- нишмандлар бош қотириб келган ўй-фикрлар энди уни ҳам ўйлантириб қўйган эди. Энди аввалгидай эл оралаб тўйма-тўй юришлардан қолди. Кўпинча уйда танҳолик- да қолиб ҳазин куйлар чалади, кечмишини бирма-бир кўз олдига келтиради ёки бу фоний дунё ҳақида кекса- лар билан узоқ вақт суҳбатлашиб ўтирарди... Ёши қайтган чоғида бутун борлиғини алғов-далғов қилган бир воқеа содир бўлмаганида, Худо шоҳидки, Рай- мали оға қолган умрини осойишта ўтказган бўлармиди. Кунларнинг бирида Раймали оға уйда қамалиб ўтира олмай, қари оти Саралани эгарлаб, кўнгил ёзиб келиш учун катта бир маъракага йўл олди. Ҳар эҳти- молга қарши, дўмбирасини ҳам ёнига олди. Эътибор- ли кишилар, қадрдон улфатлари куйламасанг ҳам ҳеч бўлмаса меҳмон бўлиб кетасан, дея ўтиниб сўрашган эди. Раймали оға тезроқ қайтиб келарман, деган ўй билан йўлга тушди. Борган ерида уни иззат-икром билан кутиб олиш- ди. Азиз меҳмонлар ўтирган энг яхши ўтовга – бўз уйга 351 таклиф қилишди. Таниқли одамлар қаторида ўтириб қимиз ичди, тўй эгасининг шаънига илиқ сўзлар айтиб, оқсоқолларга хос бамаъни гаплардан сўзлаб ўтирди. Овулда тўй-томоша қизигандан-қизиди, чор атроф- дан ёш-ялангларнинг қувноқ ўйин-кулгисию ашу- ла садолари янгради, базми-жамшид авжига чиқди. Келин-куёвлар шарафига от пойгасига тайёргар- лик кўрилаётгани, қозон-товоқ бошида уймалашган жонсарак ошпазларнинг гангир-гунгирлари, нари- ги томондаги отлар уюрининг дўпир-дўпирларию кишнаб ўйнашлари, бериги ёқдаги дайди итларнинг ўйноқлаб вовуллаши аллақандай ёқимли туюларди. Дашт бўйлаб эсаётган майин шабада эса гуллаб ётган гиёҳларнинг хушбўй ҳидини димоққа урарди... Ҳамма- сидан ҳам қўшни ўтовлардан эшитилаётган куй ва қў- шиқлар, қизларнинг атрофга таралаётган жарангдор кулгиси Раймали оғани ўзига мафтун этиб, унинг бу- тун вужудини қамраб олган эди... Кекса жирловчининг юраги жиз этиб кетди. Сирт- дан қараганда, Раймали оға суҳбатдошларига сир бой бермай бамайлихотир ўтирган бўлса ҳам аслида хаё- лида ўтмиш умрининг қанотида парвоз қилиб юрган- дай ҳис қилар эди ўзини: ёш ва кўҳлик даври, қирчил- лама ўйноқи тулпори Саралада дала кезиб елдек учиб юрган кезлари, отининг туёқлари остида янчилган майса-гиёҳлар ҳам сўлиб, ҳам кулиб боққан чоғлари, у куйлаган қўшиқларини тинглаб қуёш унга талпин- ган дамлар, дўмбирасининг овозидан одамлар қалби- да қон жўшган пайтлар, оғзидан чиққан ҳар бир сўз дилларни ром этиб сеҳрлаб қўйган вақтлар, ўзи ҳам сева билган, ҳам куя билган, от устида хайр-хўшлаша туриб севги изтиробларидан кўз ёши тўка билган за- монлар ўтди-кетди... Буларнинг нима кераги бор эди? Қўр остида сўниб бораётган чўғга қараб кексайган чоғингда афсус-надоматлар чекиш учун керак эдими? 352 Раймали оға онда-сонда бир гапириб, ўйга чўмган- ча мунғайиб ўтирарди. Шу маҳал ўтовга яқинлашиб келаётган қадам товуши, одамларнинг гангир-гунгу- ри, бўйинтумор тангаларининг жиринглаши ва шоҳи кўйлак этакларининг ёқимли шитирлаши қулоғига чалинди. Кимдир ўтов эшигидаги каштали пардани баланд кўтарган эди, бўсағадан дўмбирасини кўксига қисиб ушлаб олган очиқ чеҳрали қора кўз, камон қош, қарашлари шўх, мағрур, сарвқомат, либослари ҳам ўзига ярашиқли, табиатнинг моҳир қўллари томони- дан яратилган бир қиз бўсағада пайдо бўлди. Унинг қиёфаси ғоятда журъатли эканидан далолат берарди. Қиз остонада дугоналари ва бир нечта йигитларнинг қуршовида таъзим бажо келтириб, ҳурматли киши- лардан узр сўраб турган эди. Ўтирганлардан бирон киши оғиз очишга ҳам улгурмасдан қиз Раймали оғага юзланиб ажиб маҳорат билан дўмбирасини чертганча муборакбод қўшиқни баралла куйлаб юборди: «Чанқоғин қондирмоқчун олисдан йўл тортиб, қу- дуқ излаб келаётган сарбон сингари ҳузурингга шош- дим мен, довруқли Раймали оға. Шовқин-сурон кўта- риб, бостириб келганимиз учун кечир, тўй-томоша, базми-жамшид дегани шу эмасми? Журъатимдан танг қолма, Раймали оға, куйлаб кирмоққа жазм этдим, илк муҳаббатимни изҳор этгандагидай сирли қўрқув ичра изтироб чекиб келдим. Ўқланган милтиқдай ўктам бўлиб туғилдим, афв этгайсан, Раймали оға. Тўй ва томошаларда доимо эркин куйлаб юрган бўлсам-да, қатралардан бол тўплаган асалари сингари, бу учра- шувга умр бўйи интилдим. Ғунча янглиғ шу кунга ин- тиқ эдим, минг шукрки, ниятимга эришдим!..» «Ижозат бер, гўзал қиз, кимсан ўзинг?», деб сўра- моқчи бўлди Раймали оға, аммо унинг қўшиғини бўл- гиси келмади. Бутун борлиғи билан қиз томон интил- ди-да, ҳайратдан лаб тишлаб ўтирди. Юраги ҳаприқиб 353 кетди, агар шу маҳал одамлар ўзгача назарга эга бўл- ганларида эди, унинг парвоздаги бургут сингари тал- пиниб, қанот қоқиб қолганини пайқаган бўлур эди- лар. Кўзлари яйраб, равшанлашиб кетди, орзиқиб кут- гани осмону фалакдан бир нидо эшитилгандай ҳушёр тортди. Мана шунда Раймали оға қарилигини унутиб, бошини мағрур кўтарди... Қўшиқчи қиз эса куйлашда давом этарди: «Кимлигимни айтайин, улуғ жирловчи, қулоқ сол. Ёшлигимдан севаман – эгам берган оқинсан, Раймали оғажон. Қаерларга бормагин, қаерларда куйламагин, ортингдан изма-из эргашиб юрдим, Раймали оға. Маъ- зур тутгин, жирловчим, оқинларнинг оқини, сендай оқин бўлишни кўпдан орзу қиламан. Соядай эргашиб, сўзларингни, куйларингни ёд олдим, сеҳрландим, санъатингга топиндим. Бахтим кулган бир куни сен билан салом-алик қилиб, севгимни изҳор этсам, ғо- йибона таъзим этганимни ошкора айтиб берсам, деб ният қилиб, Тангридан мадад сўрадим. Бахтим кул- ган куни ҳузурингда соз чертиб куйлаб берсам, енги- либ қолсам ҳам майли, менинг бу беодоблигимни яна Худонинг ўзи кечирсин, сендек улуғ жирловчи билан бир айтишиб кўрсам, деб ният қилдим. О, Раймали оға, висол онларини кутган ошиқ сингари мен бу сао- датли дамларни соғиниб, энтикиб кутдим. Бироқ мен ёш эдим, улуғ оқин сен бўлсанг, эл ардоғида маст бў- либ, давру даврон суриб, шон-шуҳратга ғарқ бўлиб кетдингки, тўй-томошаларда, кўпчиликнинг ичида мендек ёшгина бир қизни қаёқдан ҳам пайқар эдинг? Мен эса куйларинг асири бўлиб, севгимни айтишга уя- либ, сени қалбимда пинҳон сақладим; юзма-юз келиб, тортинмасдан сиримни ошкора айтмоқ учун эртароқ аёл бўлсам, деб ўзимни-ўзим ошиқтириб юрдим. Сўнг ҳузурингга келиб, ҳеч қанча иккиланмай, синовчан кўз- ларингдан чўчимай муҳаббатим изҳор этиб, айтишувга 354 тортмоқ учун сўз санъатию дўмбира сеҳрини сен қадар ўрганайин, устозим, куйламакни сен қадар ўрганайин, устозим, деб онт ичдим. Ўша қиз – мана мен, ҳаммангиз- нинг қаршингизда турибман. Балоғатга етгунча, гул бў- либ очилгунча шошилгандан-шошилдим. Аммо дамлар имиллаб ўтарди, ахири бу йил ёзида ўн тўққиз ёшга тўл- дим. Сен эса, Раймали оға, ҳали ҳам ўша-ўшасан – менинг болалик чоғларимдагидайсан. Фақат соч-соқолинг га бир оз оқ оралабди. Аммо бу севгига халал бермайди, шоп мўйловли йигитлар ҳам сенинг ўрнингни боса ол- майди. Мана, мен ҳузурингдаман. Энди эса очиқ айтиб, ҳақиқатни сўзлашга ижозат бер: қиз бола, деб такли- фимни рад этсанг, эркинг ўзингда. Бироқ мени жир- ловчи сифатида камситолмайсан, модомики, сен билан мушоирага келиб турибман. Айтишувга таклиф этаман, устозим, энди навбат ўзингга!» – Ўзинг ким бўласан? Қайдан келдинг? – дея хитоб қилди Раймали оға ва ўрнидан турди. – Исми-шари- финг нима? – Исмим Бегимой. – Бегимой? Шу вақтгача қайда эдинг? Қайдан кел- япсан, Бегимой?! – деб юборганини Раймали оғанинг ўзи ҳам сезмай қолдию, бошини қуйи эгди. – Айтдим-ку, Раймали оға, ёш эдим, вояга етдим. – Ҳаммасини тушунаман, – деб жавоб қилди Райма- ли оға. – Фақат бир нарсага – ўз тақдиримга тушуна олмаяпман! Умримнинг қиш фасли кириб келаётган пайтда нега бунча сулув қилиб яралдинг?! Нега? Ўтган умримдан нолимасдан, кўрадиганларимни кўрдим деб, шу ёшга етганимда сени ато этиб, дийдорингни кўрсатиб, овозингни эшиттириб, азобли роҳатга ду- чор этгани Тангрининг, қасосими бу! – Бунчалик қайғуришнинг на ҳожати бор, Раймали оға, – деди Бегимой. – Агар ўз тақдирингни менинг сиймомда кўриб турган бўлсанг, унда кўнглинг тўқ 355 бўлсин, Раймали оға. Чексиз меҳр-муҳаббатим, сев- ги-садоқатиму дилрабо қўшиқларим билан сени маҳ- лиё қилиб, ҳузур бахш эта олсам – бас, дунёда менга бундан ортиқ бахт йўқ. Кўнглинг тўқ бўлсин мендан, Раймали оға, бари бир сени беҳад севаман. Ҳар қандай синовларга бардош бериб, сен билан айтишувга ки- ришганимдан беҳад фахрланаман. – Нималар деяётирсан! Сўз айтувда синашув дей- санми, Бегимой! Даҳшатли севги синови олдида му- шоира синови нима деган гап? Йўқ, Бегимой, сен би- лан майдонга тушишга ҳаддим сиғмайди. Кучдан кет- ганман ёки оташ нафасим сўниб қолган деб айта олмай- ман. Гап унда эмас. Мен фақат сен билан завқланишим, сенинг куйингда ғам чекиб ўтишим ва шу севги бобида- гина сен билан синаша олишим мумкин, Бегимой. Шу сўзларни айтгач, Раймали оға дўмбирасини олиб созлади-да, дафъатан янги бир қўшиқни куйлай бошла- ди, куйлаганда ҳам одатдагидай, гоҳ майин шабададек майсаларни силаб, гоҳ гулдираган момақалдироқ син- гари баланд овоз билан куйлай бошлади. Шу-шу, «Беги- мой» деб аталмиш бу қўшиқ ер юзида янграйди: Download 3.14 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|