Kegl cc pechat indd

2 sm-lsm
=0,1 sm.
©
Biror kattalikni o^£lchashdan oldin o^£lchanadigan kattalik o^£lchov asbobining imkoniyati bilan solishtiriladi. Masalan, qalam yoki ruchkaning uzunligini o^£lchash kerak bo^£lsa, uni o^£lchashga oddiy o^£quvchilar chizg^£ichining imkoniyati yetarli bo^£ladi. Chunki uning o^£lchash chegarasi qalam yoki ruchkaning uzunligidan katta. Lekin bunday o^£lchashda ham xatolik bo^£ladi. 0^£lchash paytida bunday xatolik o^£lchanayotgan kattalik ikkita qo^£shni chiziq oraligiga to^£g^£ri kelib qolishidan hosil bo^£ladi. Fizikada o^£lchash davrida yo^£l qo^£yiladigan noaniqlikni oHchashlar xatoligi deyiladi. O'lchov asboblarida uning qiymati shkalaning darajasidan katta bo^£lmaydi. Predmet uzunligi o'lchov asbobining shkalasidagi shtrix bilan ustma-ust tushganda ham baribir xatolik bo^£ladi. Bu inson ko^£zi imkoniyatlari chegaralanganligi bilan bog^£langandir. Shunga ko^£ra о‘Ichashlar xatoligi o'lchov asbobining shkalasi darajasining yarmiga teng deb qabul qilingan.
Ko^£pincha uzunligi chizg^£ichning o^£lchash chegarasidan katta bo^£lgan hollar uchraydi. Masalan, stol uzunligini o^£lchash kerak bo^£lganda, boshqa uzun chizg^£ich bo^£lmasa, kalta chizg^£ichni ketma-ket bir necha marta stolga qo^£yib uning uzunligi o^£lchanadi. Bunda, har safar o^£lchash davrida xatolik yig^£ilib boradi.
Shunga ko^£ra, o^£lchashlar xatoligini kamaytirish uchun o^£lchash bir necha marta o^£tkaziladi. Buning uchun hattoki bir necha xil asbobdan ham foydalanishadi. Natijada, fizik kattalikka doir bir-biridan farq qiluvchi bir qancha qiymatlarga ega bo^£lamiz. U holda o^£lchanayotgan kattalik nimaga teng?
Buni aniqlash uchun, o‘rtacha qiymat deb ataluvchi son hisoblab topiladi. Buning uchun o^£lchangan barcha qiymatlar qo^£shiladi va o^£lchashlar soniga bo^£linadi. Masalan, ikki marta o^£lchash olib borilgan bo^£lsa,
1-o‘lchangan qiymat + 2-o‘lchangan qiymat
о rtacha qiymat = — —
Chizg‘ichdagi chiziqcha va raqamlar chizg‘ich shkalasini, qo‘shni
ikkita chiziqcha oralig‘i o‘lchash aniqligini
im|ki^in|iHiiiiiFpm|mi|iiEF ko‘rsatadi. Chizg‘ich bilan o‘lchash mumkin bo‘ lgan eng katta masofa o‘lchash chegarasi deyiladi.
Fizik kattalik qancha ko^£p marta o‘lchanib, uning o‘rtacha qiymati topilsa, kattalik shunchalik aniq chiqadi.
Ayrim o‘lchov asboblariga uning o‘lchash xatoligi foizlarda ham yozib qo'yiladi. Masalan, +5 degan yozuv asbob ko^£rsatishi haqiqiy kattalikdan + 5 yoki — 5 foizga farq qilishini ko‘rsatadi.
Kattaliklar o‘lchash xatoligini hisobga olgan holda quyidagicha yoziladi:
A =a±\a,
bunda A — o‘lchanayotgan kattalik, a — o‘lchash natijasi, A a — o‘lchash- lar xatoligi (A—grekcha «delta» harfi).
1. 0‘lchov asboblarining o‘lchash chegarasi deganda nimani tushu- namiz?
2. О ‘Ichashlar xatoligi qanday aniqlanadi?
3.Nima sababdan o‘lchashlar takroran o‘tkaziladi?
4.2-rasmda keltirilgan asboblarning olchash aniqligi va che-
garasini ayting.
Amaliy topshiriq
Sinfda o^£zingiz o^£tirgan stolning uzunligini chizg^£ich yor- damida o^£lchang.
1-mashq
1. Quyidagi hodisalardan qaysilari yorug'lik hodisalariga kiradi?
a) metroda poyezd harakatlanmoqda; b) elektr plitasida ovqat pishirilmoqda; c) soyning shovullashi eshitilmoqda; d) elektr 1am- pochkasi yonib turibdi; e) osmonda burgutning aylanishi kuzatilmoqda; f) televizorda kino ko^£rsatilmoqda; g) adirdagi qor erimoqda.
2. 0‘lchov tasmasidagi chizilgan chiziqchalar soni 201 ta. Birinchi chiziqcha ro‘parasida 0 raqami, oxirgisida 100 sm degan yozuv bor. Asbob shkalasidagi bo‘linishlar nechta? Asbob shkalasining darajasi qanday?
3. 2-rasmda keltirilgan chizg‘ich, sekundomer, menzurka shkalasi­ning darajasini aniqlang.
4. Qanday qilib o‘lchov tasmasi orqali g‘altak ipning qalinligini o‘lchash mumkin?
5. Mosh yoki no^£xat donalarining hajmini menzurka yordamida qanday o^£lchash mumkin?
6. 497 dm ni metrlarda ifodalang.