Kegl cc pechat indd

16-MAVZU
ZICHLIK VA UNING BIRLIKLARI. BERUNIY 
VA HOZINNING ZICHLIKNI ANIQLASH USULLARI
Menzurkaga ma’lum miqdorda iliq suv quyaylik. Hajmini belgi-
lab, unga choy qoshiqda shakar solib eritaylik. Bunda suvning hajmi 
o‘zgarmaganligini ko‘ramiz. Shakar qayoqqa ketdi? Shakarni tashkil 
etgan zarralar suv zarra 
lari oralig‘iga tarqalib ketdi. Demak, moddani 
tashkil etgan zarralar bir-biridan ma’lum masofada joylashar ekan. 
Ayrim moddalarda zarralar yaqin joylashsa, ayrimlarida esa uzoqroqda 
bo‘ladi. Bundan tashqari turli moddalar zarralarining massasi turlicha 
bo‘ladi. Moddaning bu xususiyati zichlik deb ataluvchi fizik kattalik 
orqali ifoda lanadi.
Zichlik deb, moddaning birlik hajmiga to‘g‘ri kelgan massasiga 
aytiladi.
Zichlik 
 (ro) harfi bilan belgilanadi.
Zichlik = 
. 
,
ρ – zichlik, m  – massa, V – hajm.

---

34
Zichlikning birligi 1
.

temir
= 7800
. Bu, te 
mirdan yasalgan, tomon 
lari 1 m dan bo‘lgan 
kubning massasi 7800 kg ga teng bo‘ladi deganidir. Xuddi shunday 
hajmi 1 m
3
bo‘lgan mis kubning massasi 8900 kg bo‘ladi. Zichlikni 
da ham ifodalash mum 
kin. Bunda 
dan 
ga quyidagicha 
o‘tiladi: 
. Gaz 
larning zichligi 
kichik, suyuqliklarda kattaroq bo‘ladi. Qattiq jismlar 
ning zichligi 
ularnikidan katta bo‘ladi (16-rasm).
1 
sm
3
1 
sm
3
1 
sm
3
1 
sm
3
Havo 
Suv 
Qo‘rg‘oshin 
Simob
m = 0,00129 g 
1 g 
11,3 g 
13,6 g
16-rasm.
17-rasm.
Demak, biror moddaning yoki 
jism ning zich 
ligini aniqlash uchun 
uning hajmi va massasini o‘lch 
ab 
topilar ekan. Har qanday shakldagi 
jismlarning massasini tarozida o‘l 
chash 
mumkin. Lekin hajmini har doim 
ham chizg‘ich bilan aniqlab bo‘l 
maydi. 
Masalan: uzuk, zirak. Suvda eri 
may-
digan jism 
larning hajmi qu 
yidagicha aniqla 
nadi (17-rasm). Menzurkaga 
suv quyilib, uning hajmi V
1
belgilab olinadi. So‘ngra unga uzukni 
tushirib, suvning keyingi sathi V
2
yozib olinadi. Bundan uzukning 
hajmi V = V
2
 –V
1
. Demak, uzuk 
ning hajmi 2,8 sm
3
2 sm
3
= 0,8 sm
3
ga 
teng.