Kegl cc pechat indd

48-MAVZU
YORUG‘LIKNING TO‘G‘RI CHIZIQ 
BO‘YLAB TARQALISHI. SOYA VA YARIM SOYA
Yorug‘likning tarqa 
lishini o‘rganish uchun quyidagi tajribani ko‘-
raylik. Yorug‘lik manbai (M) va ekran (E) ora 
lig‘iga birorta to‘siq 
(T) qo‘yaylik (103-a rasm). Shunda ekranda to‘siq hosil qilgan soyani 
ko‘ramiz. Agar manba (M) bilan ekran oralig‘iga tirqishi bor to‘siqni 
(TT) qo‘ysak, ekranda tirqish shakliga mos yorug‘ dog‘ni ko‘ramiz 
(103-b rasm). Soya chetlaridan to‘siqqa tomon chiziqlar tushirsak, 
ular manbada uchrashadi. Shunday hol yorug‘ dog‘ va tirqish orqali 
to‘g‘ri chiziq o‘tkazilsa ham kuzatiladi. Bundan yorug‘lik to‘g‘ri chiziq 
bo‘ylab tarqaladi, degan xulosaga kelamiz. Shunga ko‘ra yorug‘likni 
nur 
deb ham ataladi. Matematikada ba’zan to‘g‘ri chiziqni chizishda «nur 
o‘tkazaylik» degan iborani ham ishlatishadi.
 
a) 
b)
103-rasm.
M
M
T
TT
E
E
S
1
S
2
 
a) 
b)
104-rasm.

---

135
104-rasmda buyum orqasida hosil bo‘lgan soyani qaraylik. 
Soyaning o‘rta qismi to‘la qorong‘i, chet qismi esa nimqorong‘i. 
Shunga ko‘ra to‘la qorong‘i qismini 
soya, nimqorong‘i qismini yarim 
soya deb ataladi. 104-a rasmda buyum ga yorug‘lik ikkita manba (S
1
va S
2
)dan tushgan hol ko‘rsatilgan. Buyum orqasida hosil bo‘lgan 
soya qismiga birorta manbadan yorug‘lik tushmaydi. Yarim soya 
qismiga manbaning bittasidan yorug‘lik tushadi. Yarim soyadan 
tashqariga har ikkala manbadan yorug‘lik tushadi. Agar shamlardan 
birini o‘chirsak, buyum orqasida faqat soya hosil bo‘ladi.
104-b rasmdagi manza rani tushuntirishga ha 
rakat qiling! Unda shar 
o‘lchami yorug‘lik manbai elektr lam pochkasidan ancha ki chik.