Kegl cc pechat indd

Amaliy topshiriq
100 yoki 50 so‘mlik tangani olib, u orqali Quyoshga qarang. 
Agar tangani ko‘zingizga juda yaqin qo‘ysangiz, Quyosh to‘la 
yopiladi. Asta-sekin tangani ko‘zingizdan uzoqlashtira boshlasangiz 
Quyoshning o‘rtasi berkilib, chetki qismi halqa shaklida ko‘rinadi. 
Tajribani o‘tkazishda tim qora ko‘zoynak taqib oling!
1. Oydan turib Yer tutilishini kuzatsa bo‘ladimi?
2. Yil davomida qaysi bir hodisa ko‘proq kuzatilishi mumkin: Oy 
tutilishimi yoki Quyosh tutilishi?
3. Oyda ham qisman tutilish kuzatiladimi?
• Yer va Quyosh oralig‘ida ikkita sayyora harakatlanadi. Ularni 
Merkuriy va Venera deb atashadi. Ular Yer bilan Quyosh 
oralig‘ida turib qolganda Quyosh tutilishi ro‘y beradimi? Yer bilan bu 
sayyoralar oralig‘i juda katta bo‘lganligidan ularning soyasi juda kichik 
bo‘ladi. Shunga ko‘ra maxsus asboblar bilan qaralsa, Quyosh ichida 
kichik qora dog‘ harakatlanib o‘tishi kuzatiladi.
• Qadimgi bobilliklar eramizdan oldingi 2000-yillarda Quyosh va Oy 
tutilishlarida takrorlanish borligini aniqlaganlar. Bu davr saros (arab-
cha – takrorlanish) deb atalib, 6585 sutkaga, ya’ni 18 yil va 11,3 
sutkaga teng. Shu davrda 43 marta Quyosh tutilishi va 28 marta Oy 
tutilishi ro‘y beradi.

---

138
50-MAVZU
YORUG‘LIKNING TEZLIGI. 
YORUG‘LIKNING QAYTISHI VA SINISHI
Aristotel, yorug‘lik nuri bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga bir 
zumda boradi, deb hisoblagan edi. Yorug‘lik tezligini tajribada 
aniqlashga Galiley uringan. Bir-biridan bir necha kilometr uzoqlikda 
joylashtirilgan ikkita odamning biriga fonus berilgan. Fonusni bir 
minutga berkitib ochgan odam vaqtni belgilagan. Ikkinchi kuzatuvchi 
ko‘rgan vaqtini belgilagan. Lekin tajriba muvaffaqiyatsiz tugallangan. 
Yorug‘lik tezligini birinchi bor 1676-yilda daniyalik astronom Olaf 
Ryomer o‘lchashga muvaffaq bo‘ldi. Shundan so‘ng boshqa olimlar ham 
yorug‘lik tezligini turlicha usulda o‘lchadilar. Yorug‘lik tezligi juda 
katta bo‘lib, vakuumda 
 = 300 000 km/s ga teng.
Tabiatdagi boshqa hech qanday jism yoki zarra bunday tezlikka 
erisha olmaydi. Yorug‘lik bir muhitdan ikkinchisiga o‘tganda tezligi 
o‘zgaradi. Masalan, suvda uning tezligi 225 000 km/s bo‘lsa, shishada 
200 
000 km/s ga teng. Shunday katta tezlik bilan harakatlangan 
Quyosh nuri Yerga taxminan 8,3 minutda yetib keladi.