Кенжаев Наврўз Газ ва газконденсатларни қайта ишлаш технологияси. Режа: Газлар тури, таркиби ва уларни қайта ишлашга тайёрлаш. Газларни тозалаш усуллари. Олтингугурт ва сулфат кислотани газлардан олиниш

Кенжаев Наврўз

Газ ва газконденсатларни қайта ишлаш технологияси.

Режа:

1. 
   Газлар тури, таркиби ва уларни қайта ишлашга тайёрлаш.
   
2. 
   Газларни тозалаш усуллари.
   
3. 
   Олтингугурт ва сулфат кислотани газлардан олиниши.
   

1. Органик синтез учун газлар асосий ва керакли хом ашёдир. Бундан ташқари улар иссиқлик ва энергия манбаидир. Синтетик-каучукларни турлари, спиртлари, мотор ёқилғиларини айрим компонентлари, эритурчилар, қоракуяни сифатлиси, синтетик мой толалар, смолалар, пластмассалар ва бошқа кўпгина синтетик моддалар ҳозирги вақтда газлардан (углеводородлардан) олинмоқда.

Газлар иккига – табиий ва сунъий (нефтда қайта ишлаш гази) га бўлинади. Қаердан қазиб олинаётгани ва усулига кўра табиий газлар -табиий, йўловчи ва газоконденсатларга бўлинади.

Табиий газ – бу нефти бўлмаган тоза углеводород гази.

Йўловчи газ – нефт билан бирга чиқувчи газ. Чуқурликда ва катта босимда газлар нефтда эриган бўлади.

Газоконденсат – чуқурликда газ суюқ нефт углеводородлари билан тўйинган бўлади. Юзага чиқиши билан суюқ фаза газ фазасидан осон ажралади.

Табиий газлар – асосан паст молекулали парафин углеводород-ларидан ташкил топган. Уларда юқори молекулали углеводородлар бўлмаганлиги сабабли улар қуруқ газ гуруҳига киради.

Газоконденсатлар – таркибида кўп миқдорда метан, ҳамда нефтни бензин, керосин, aйpим ҳолатларда дизел фракциясига кирувчи юқори молекулали углеводородлар бўлади.

Йўловчи газлар енгил бензин (газ бензини) олишни асосий манбаидир.

Табиий газларда углеводород бўлмаган H₂S, N, СО₂, сув буғи ва бошқа қўшимчалар ҳам бўлиши мумкин.

Нефтни қайта ишлаш вақтида (турли углеводородлар фракцияларига ажратиш – деструкция) ҳосил бўлган газлар – сунъий газлардир.

Масалан: термик ва каталитик крекинг, пиролизлар. Мазут термик крекингланганда этилен, пропилен, бутиленлар миқдори кўп бўлади. Каталитик крекинг вақтида изобутан кўп миқдорда чиқади. Пиролиз жараёнида эса этилен кўп миқдорда чиқади.

Паст босим остида борувчи крекинг вақтида газларни ҳосил бўлиши камаяди, пиролиз вақтида эса ортади. Пиролиз жараёнида реакцияга киришиши юқори бўлган олефин углеводородлари кўп ажралади. Шу сабабли органик синтез учун бу жараён (пиролиз) аҳамиятлидир.

Сунъий газларда углеводород бўлмаган Н₂, H₂S, CO₃, CO қўшимчалари ҳам учрайди. Шу боисдан газлар юқорида келтирилган углеводородлар бўлмаган қўшимчалардан тозаланади.

2. Газлардан олинадиган (органик синтез учун) хом ашё сифатига таъсир этувчи ортиқча қўшимчалар газни таркибидан чиқарилади, яъни тозаланади. Тозалаш жараёнлари кўп босқичли бўлиб, мураккабдир. Газларни H₂S дан тозалаш: қуруқ ва суюқ ҳолатдаги кўринишларга бўлинади.

Активланган кўмир. (FeOH₂, Fе₂О₃) ва бошқалар иштирокидаги тозалаш қуруқ, содали эритма, этаноламин, фенолянтлар иштирокидагиси эса суюқ ҳолатдаги тозалаш дейилади. Қуруқ ҳолдаги тозалаш анчадан бери қўлланилиб келинади. Бу усул паст босимда газ миқдори кам бўлганида, H₂S дан тўлиқ тозалаш учун ишлатилади.

Юқори босимли газни тозалаш учун бу усул қўл келмайди, чунки чақнаб отилиши мумкин (спекания).

Газлар миқдори кўп бўлганида суюқ ҳолда тозалаш усули қўлланилади.

Na₂CO₃ билан тозалаш скрубберда юқоридан пастга томон ҳаракатланиб, ўзига рўпора келаётган газ билан учрашади, натижада қуйидаги реакция боради:

Na₂CO₃ + H₂S ↔ NaHS + NaHCO₃
Ишлатилган Na₂CO₃ скруббердан регенераторга узатилиб тозаланади. Регенераторни юқорисидан чиқаётган H₂S билан ҳаво аралашмаси ёқилади. Бу усул газни тўлиқ H₂S дан тозалашни таъминламайди.

Газларни олтингугурт бирикмаларидан тўлиқ тозалаш учун суюқ ҳолдаги усул қўлланилади. Бунда моно-, ди- ёки триэтаноламин ва фенолянтлар ишлатилади. Этаноламинлар ишқорлик хоссасига эга бўлиб, H₂S, бисулфидларни (R - S - S - R^´), Н₂СО₃ ва бошқа қўшимчаларни ўзига яхши ютади. Этаноламин билан тозалаш қуйидаги чизмада келтирилган.

1-расм. Газларни тозалаш технологиясининг схемаси.

1 – Абсорбер; 2 – Десорбер; 3 – Сепаратор; 4 – Иссиқлик алмаштиргич; 5 – Совутгич; 6 – Резервуар; 7 – Насослар.

1-расм. Газларни тозалаш технологиясини схемаси.

Тозаланадиган газ скруббер (1) га (тарелка юки кесик насадкадаги) келади. У скрубберни пастки қисмидан келиб, юқори қисмидан чиқиб кетади. Диэтаноламинлар билан углеводородлар ўзаро таъсирланмайдилар. H₂S, H₂CO₃ лар билан эса боғланади (20-30°С температурада):
2NH(CH₂ – СН₂ОН) + H₂S ↔ [NH₂(CH₂ – CH₂OH)₂]₂S
Ишлатилган эритма 50 – 100 атм. босим остида иссиқлик алмаштирувчи (3) орқали ўтиб регеператор (4) га келади. Эритма қиздиргич (4) да 105 – 130°С да қиздирилиб, бунда диэтаноламин сулфиди диэтаноламин ва H₂S га ажралади. Тикланган диэтаноламин олдин иссиқлик алмаштирувчи (2) да қисман совутилиб насос (5) ёрдамида совутгич (6) орқали ўтказилиб яна скрубберга қайтарилади.
2HOCH₂ – CH₂NH₂ + H₂S (HOCH₂ – CH₂NH₃)₂S

ДЭА

NH₂CH₂CH₂OH + H₂S ↔ CH₂CH₂OHNH₃HS

МЭА

N(CH₂CH₂OH)₃ + H₂S ↔ (CH₂CH₂OH)₃NH₂HS

ТЭА

H₂S билан СО₃, сув буғлари билан биргаликда регенераторни юқори қисмидаги конденсатор-совутгич (7) га ўтади ва конденсат йиғувчига (8) боради. Йиғувчи (8) дан газ ажратиб олиниб олтингугурт, кислота олиш учун ишлатилади. Конденсат регенераторни бойитиш (тўйинтириш) насос (9) ёрдамида орошение учун унга берилади.

Газлар таркибидаги олтингугурт бирикмаларини юқорига қараб 2- ва ундан юқори босқичли тозалашни амалга оширилади.

Жараённи камчиликларидан бири, газни катта тезликда ҳаракати туфайли кўпик ҳосил бўлиши кўпайиб (пенообразование) реагентни чиқиб кетиши (у билан) ортади.

Газларни суюқ ютувчилар билан қуритиш кўп тарқалган усуллардан биридир. Бунда ҳар қандай босимдаги газларни қуритиш мумкин. Қуритиш усули газларни H₂S дан тозалаш технологияси билан бир вақтда амалга оширилмоқда.

Суюқ ютувчилар – этилeнгликoллap ёрдамида тозалаш.

Этиленгликол ўзида сувни яхши ютади. Бунда 60% этиленгликол, 20%-моноэтаноламин, 20% - Н₂О дан иборат ютувчи ишлатилади. Газни намлиги ва H₂S ни микдорига қараб, ДЭГ ва МЭА лар микдори ютувчида ўзгартирилади. Бу усул Т = - 20°С паст бўлган шароит учун ишлатилади.

S ва H₂SO₄ ни газлардан олиниши.

Газларни тозалашдан чиқадиган H₂S дан фойдаланиб, S ва H₂SО₄ олиниши мумкин.

S-ни олиш учун бир неча усул қўлланилади.

Масалан: H₂S 260°С да ҳаво аралашмасм билан реакторларда Fe катализаторларидан ўтказилади. Бунда:
2H₂S + О₂ = 2Н₂О + 2S + Q
Реакция катта иссиқлик чиқиши билан боради, натижада чиқаётган S ни 1/3 қисми SO гача оксидланади. 260°С да углеводород қўшимчаси тўлиқ ёнмаганлиги сабабли катализатор юзасида кокс ҳосил бўлиши ортади. Бу усулни камчилиги.

Шу сабабли S-ни олишни 2 босқичли технологияси қўлланилади. Асосий йўналиш бу – ҳамма H₂S ни S ва сувга ажралгунча ёқишдан иборат.