Keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd

XIII.3. Muhofazalovchi to'siq vositalari 
 
To'siq vositalari ishchilarning mashina xavfli zonasiga tushib 
qolishiga xalal beradigan qilib o'rnatiladi. Uning tuzilishi har xil bo'lishi 
mumkin. 
Asosan 
mashina 
va 
mexanizmlarning 
aylanuvchi va 
harakatlanuvchi zonalarini, stanoklarning qirqish va ishlov berish 
joylarini, elektr toki urishi xavfi bo'lgan (masalan, elektr taqsimlash 
shkaflari) va har xil nurlanishlar bo'lishi mumkin bo'lgan (issiqlik nurlari, 
elektromagnit va ionlanuvchi nurlar) xonalarni, shuningdek, havo 
muhitiga zaharli moddalar chiqarayotgan joylarni ham to'siq vositalari 
bilan ta'minlanadi. Bundan tashqari, qurilish tashkilotlarida qurilish olib 
borilayotgan yoki ta'mirlash ishlari bajarilayotgan maydonlar, qurilish 
mashinalari o'rnatilgan joylar, ishchilarning baland joylarda ishlashiga 
to'g'ri keladigan ish joylari albatta to'siq vositalari bilan ta'minlanadi. 
To'siq vositalarining turlari va shakli uning ishlatiladigan joyi va 
shakliga qarab xilma-xil bo'ladi. Ishlab chiqarish sharoiti texnologik 
jarayon omillariga bog'liq bo'ladi. Masalan, mashinasozlik sanoati 
korxonalariga o'rnatilgan stanoklarning qobiqlari birinchidan, uning kuch 
uzatgichlarini ixchamlashtirib tartibga solib tursa, ikkinchidan, bu 
uzatgichlarni moylab turish imkoniyatini beradi va uchinchidan, bu 
uzatgichlar harakati natijasida hosil bo'ladigan tovushni kamaytirish 
imkoniyatini yaratadi. To'siq qurilmalari asosan uch qismga bo'lib 
qaraladi: muqim, harakatlanuvchi va ko'chma vositalar. Muqim o'rnatilgan 
to'siq qurilmalarini doimiy harakat manbayi bo'lgan tishli g'ildiraklar, 
qayishsimon uzatmalar, zanjirli uzatmalarni qopqoqlar berkitish bilan 
amalga oshiriladi. Bunday to'siq vositalarini o'rnatganda ularning ochib 
ta'mirlash ishlarini olib borish, shuningdek, ba'zi bir favqulodda (masalan, 
ponasimon qayish chiqib ketganda yoki uzilib ketganda), ochib, ma'lum 
ish bajargandan keyin yopib qo'yish imkoniyatini beradigan bo'lishi shart. 
Muqim o'rnatilgan to'siq vositalarini doimiy elektr payvandlash joylarini, 
elektr xavfi bo'lgan maydon va xonalarni, galvanika ishlari olib 
boriladigan vannalarni, press, bosqon va boshqa temirchilik ishlari 
bajariladigan joylaiga ham o'rnatilishi mumkin. 

---

244 
68-rasm. Muhofaza qopqog'i. 
Aylanuvchi barabanlar, qum sepib quymalarni tozalash joylarini, 
stanoklarning qirquvchi qismlari bilan kuzatuvchi ishchi iko'zi orasidagi 
oraliqlar muqim o'rnatiladigan to'siq vositalari bilan ta'minlanadi. 
Mashinasozlik sanoati korxonalarida ishlatiladigan ko'tarish 
vositalari xavfli zonalari har doim o'zgarib turadi. Masalan, sexga 
o'rnatilgan har tomonlama harakatlanish imkoniyatiga ega bo'lgan kranlar 
sexning xohlagan burchagida ish bajarish imkoniyatiga ega. Shuning 
uchun ham uning xavfli zonasi aniq maydonga ega emas. Sunday 
kranlarning xavfsizligini ta'minlash maqsadida harakatlanuvchi to'siq 
vositalaridan foydalaniladi. Ba'zi bir press, bosqon va qirquv stanoklari 
ham harakatlanuvchi to'siq vositalari bilan ta'minlanadi. Ko'chma to'siq 
vositalari ma'lum bir ishni bajarishda vaqtincha o'rnatib qo'yiladi. 
Masalan, stanoklarni ta'mirlash ishlarida, elektr tarmoqlarini uzib qo'yib 
bajarilayotgan ishlar vaqtida to'satdan elektr tarmog'ini ulab yuborishni 
oldini oladigan ogohlantiruvchi yozuvlar ko'chma to'siq vositalari 
hisoblanadi. To'siq vositasi sifatida ishlatiladigan materiallar to'siqning 
qanday texnologik jarayonni yoki qanday xavfli zonani qo'riqlash uchun 
o'rnatilayotganligiga 
bog'liq. 
Masalan, 
ular 
mustahkam 
texnika 
materialidan payvandlash yo'li bilan yoki quyma holatda, mustahkam 
po'lat parda, panjara, mustahkam asosli to'r va boshqalar bo'lishi mumkin. 
To'siqlar plastmassa, yog'och, metalldan tayyorlangan bo'lishi mumkin. 
Agar ish bajarilayotgan zonani kuzatish lozim bo'lsa, to'siq vositalarini 
ko'rinadigan materiallardan, masalan, organik oyna, tripleks va 
boshqalardan tayyorlash mumkin. To'siq vositalari sifatida qo'llaniladigan 
materiallar, metallarga qirqish yo'li bilan ishlov berilayotganda metall 
zarralarining uchib ketishi natijasida urilish zarbasiga va ishlab chiqarish 

---

245 
jarayonida ishlayotganlarning bexosdan urilib ketish zarbalariga chidash 
bera oladigan mustahkam bo'lishi kerak. Stanoklarga o'rnatiladigan to'siq 
vositalarining mustahkamligini tekshirganda, ularga qirquvchi asboblar va 
ishlov berilayotgan metall mahsulot uchib ketishi mumkinligini va uning 
zarbasiga ham chidash bera oladigan qilib tanlanadi.