Keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd

Asosiy tushunchalar. Favqulodda hodisalar va ular haqidagi 
ma'lumotlar odatda A, B, S, D va hokazo harflar bilan belgilanadi. Bunda, 
masalan, agar favqulodda hodisa yuz bergan bo'lsa, A=l, agar favqulodda 
hodisa bo'lmagan bo'lsa yoki yolg'on ma'lumot bo'lib chiqsa, A=0 deb 
baholanadi. Olingan ma'lumot va favqulodda hodisa, haqiqatda chindan 
ham bo'lgan bo'lsa, uni 1 bilan, yolg'on ma'lumot va favqulodda hodisa 
bo'lish imkoniyati yo'q bo'lsa, unda uni 0. Quyidagi 14-jadvalda A,V — 
favqulodda hodisa yoki ma'lumot uchun qo'llanilishi mumkin bo'lgan 
asosiy operatsiyalarni holatlari keltirilgan. 
Favqulodda hodisa yoki ma'lumot ustida ikki o'rinli operatsiya 
14-jadval 
Operatsiyalar 
Belgilani
shi 
Formulasi 
Yo’q (bo'lishi 
mumkin 
- 
_ 
A=1-A 

---

152 
bo'lmagan holat) 
yoki (fikran 
yig’indi)
va (fikran hosila) 
Ftish
ekvivalent holat 
+ 
* 
→ 
←→ 
A+B= max(A,B) 
A* B=min(A,B)
_ 
A→B=A+B 
A↔B=(A→B)
(B→A)=A*B+A
*B 
Bu operatsiyalar asosida haqiqiy funksiyalar tuziladi va bularni 
tahlil qilish xavfli holat haqida deyarli aniq axborot olish imkoniyatini 
yaratadi. Ba'zi hoilarda bu o'zgartirishlarni Karno kartasidan foydala-nib 
ham, amalga oshiriladi. 
Karno kartasi kvadrat kataklardan tashkil topgan bo'lib, uning har 
bittasi 2
n
n ta o'zgaruvchining bittasidan tashkil bo'lgan holatni ifodalaydi. 
O'zgaruvchilar ikki tizimli sonlar bilan belgilangan holda kartaning tashqi 
tomoniga yozib qo'yiladi: masalan, 1 o'zgaruvchining to'g'ridan-to'g'ri 
qiymatini belgilasa, 0 qarama-qarshi tomonini belgilaydi. Misol uchun 
XY=01 va Z=l qiymatlar kesishgan joy fikran yig'indining X*Y*Z ga 
monand bo'ladi. 
Karno kartalari odatda quyidagi tartibda to'lg'iziladi. 
Fikran hosila sifatidagi funksiyani fikran yig'indining tarkibiy 
qismlarga ajratiladi va ularni odatda alfavit tartibda joylashtiriladi va 
nomerlanadi. 
Birinchi fikran yig'indi tashkil etuvchisini belgilovchi kataklarga 1 
qo'yiladi va fikran yig'indi ikkinchi tashkil etuvchi kataklar topiladi va ular 
ichida 1 qo'yilmagan kataklar uchrasa, ular to'ldiriladi. Shundan keyin 
keyingi fikran yig'indi tarkibiy qismlarini tashkil qiluvchi kataklar 
topiladi. Shunday qilib, Karno kartasiga hamma fikran yig'indilar tarkibiy 
qismlari qo'yib chiqilgan bo'ladi. 
Favqulodda holat va baxtsizlik hollarini quyidagi 15-jadvalda 
berilgan tartibda ifodalanadi. 
15-jadval 
Belgilan
ishi 
N — baxtsiz 
hodisa 
N
-baxtsiz hodisa
bo'lmagan 

---

153 
A 
— 
avariya 
A —
avariya 
bo'lmag
an 
N*A 
Baxtsiz
hodisa 
va 
avariya
N*
A
Baxtsiz
hodisa bo'lgan 
va avariya 
bo'lmagan 
A*N 
Avariya 
bo'lgan,
baxtsiz 
hodisa 
bo'lmagan 
N
A*
Baxtsiz 
hodisa
ham 
avariya 
ham 
bo'lmagan 
Keyin umumiy hodisalarning faqatgina tasodifiy hisoblangan 
holatlarinigina ko'rib chiqamiz. Katastrofalar, avariyalar, baxtsiz hodisalar 
favqulodda hodisalar turkumini tashkil qiladi, bularni biz favqulodda 
katastrofalar, avariyalar, baxtsiz hodisalar, holat— baxtsizliklar deb 
ataymiz. 
To'xtab qolishiar va har xil ko'zda tutilmagan holatlar odatda 
favqulodda hoiat—baxtsizliklar oldidan keladigan holatlar bo'lishi yoki 
o'zicha mustaqil holatlar bo'lishi ham mumkin. 
Qabul qilingan terminologiyaga asosan avariyalar favqulodda 
holatning moddiy va tashqi muhitni buzib yuboruvchi sifatida belgilanib, 
uning hosilasi N*A=K ni tashkil qiladi va bu yerda K katastrofani 
anglatadi. 
Favqulodda hodisalarning hammasi buzib yuboruvchi sifatida 
aniqlanadi. Bunda nima buziladi degan masalani hal qilish kerak bo'ladi. 
Masalan, inson organizmining zararlanishi o'lim bilan tugashi mumkin. 
Ammo shunday zararlanishlar ham bo'ladiki, ularning keltirgan zararini 
baholash imkoniyati deyarli yo'q (masalan, portlash natijasida ishchiga 
yumshoq rezina zichlagich kelib tegdi). Hozirgi vaqtda buzilish va 
zararlanishlarni baholashning zarari va xavflilik darajasini belgilashning 
imkoniyati yo'q va uning o'lchov biriiklari ham yo'q. Ammo tahlil qilish 
nuqtayi nazaridan har qanday, hattoki zarari yo'q bo'lgan zararlanish ham 
tekshirib chiqilishi kerakligi ta'kidlanadi. 
Bu terminologiyani tushuntirish uchun yayov ketayotgan odamni 
misol sifatida ko'rib o'tamiz. 
1. Yayov ketayotgan odam o'z yo'lida tarvuz po'chog'ini ko'rib, uni 
chetlab o'tib boshqa kelayotgan odamlar bilan turtilib ketmaslik chora-
tadbirlarini ko'rgan holda, awalgi tezligida yo'lida davom etdi. 
2. Yayov ketayotgan odam tarvuz po'chog'ini bosib oldi va sirg'anib 
ketdi hamda o'z muvozanatini saqlab yiqilmasdan, boshqalarga urilib 

---

154 
ketmasdan hech qanday zararsiz yo'lida davom etdi. 
Yayov ketayotgan odam qo'lida kefir butilkasini olitr ketayotgan 
vaqtida tarvuz po'chog'ini bosib toyib ketdi va kefir butilkasini tushirib 
yubordi va u sinib ketdi, o'zi esa muvozanatini saqlab, o'ziga hech qanday 
zarar yetmagan holda yo'lida davom etdi. 
Yayov ketayotgan odam tarvuz po'chog'ini bosib toyib yiqildi va 
shisha uning qo'lini kesib ketdi. 
Yayov ketayotgan o.dam tarvuz po'chog'ini bosib toyib yiqildi 
va qo'li sindi hamda butilkani ham sindirdi. 
Bizning aniqlashimiz bo'yicha 1—favqulodda hodisa bo'lmagan; 
2—favqulodda hodisa yuz berdi; 3—avariya; 4—baxtsiz hodisa; 5—
katastrofa; 3,4,5—favqulodda hodisa—baxtsizlik. 
Favqulodda hodisalarning boshqacha sinflanishlari ham, mavjud. 
Masalan, baxtsiz hodisalar turlariga qarab, me'yoriy hujjatlarda 
favqulodda hodisalarni quyidagicha talqin qilinadi. Odam terisi 
jarohatlansa buni shikastlanish, kuyish yoki sovuq olish sifatida sinflanadi; 
organizmning o'tkir kasallikilari bilan zararlanshi — zaharlanish, issiq 
urish yoki o'tkir kasb kasalligi sifatida baholanadi. Organizm zararlanishi 
olim bilan tugashi ham mumkin. U sinflanish 16-jadvalda keltirilgan. 
Uning fikran formulasini N=T+Z+D sifatida ifodalash mumkin.