Ki 11-22 s guruh talabasining “Fizika” fanidan

3. Vektor kattalik 
kuch birligiga ega bo'lib, uni reaktiv kuch deyiladi. U jismdan ajraluvchi 
yoki unga birlashuvchi zarrachalarning mexanik ta'sirlarini xarakterlaydi 
(masalan, raketadan oqib chiqayotgan gaz oqimini raketaga ta'siri). 
Reaktiv kuchdan foydalanib uchish apparatlarini yaratish g’oyasini 
aytilganiga ancha bo'lid. Shunday qilib, 1881 yil revolyutsioner narodnik 
N.M.Kibalchich shox Aleksandr II ni o'ldirishda ayblanib, uni qatl 
etishdan oldinroq u tyurmada bo'lganda reaktiv uchuvchi apparatlarini 
loyixasini tuzdi. Ammo bu loyixa tyurma arxivida yo'qolib ketdi va 
birinchi bo'lib faqat 1918 yilda chop etildi 
Atoqli olim va kashfiyotchi K.E.Tsiolovskiy butunlay xayotini 
raketa texnikasi va raketani planetalararo aloqalarda qo'llash masalalariga 
bag’ishladi. 1903 yildayoq u o'zining chop etilgan maqolasida raketa 
harakat nazariyasini asoslari va suyuq yoqilg’i reaktiv dvigateli (SYoRD) 
to’g’risida chuqur fikrlar aytgan. Havo reaktiv dvigateli nazariyasini 
birinchi bo'lib B.S.Stechkin (1924) ishlab chiqdi va chop etdi. 
4. 1903 yilda Tsiolkovskiy birinchi bo'lib, faqat birgina SYoRD 
ning tortish reaktiv kuchi ta'sirida ya'ni, xavo harshligi va gravitatsiya 
kuchlari bo'lmaganda xarakatlanib raketa erishishi mumkin bo'lgan 
maksimal tezlikni hisoblash formulasini chop etdi. 
Mesherskiyning (26) tenglamasidan F
tashq
=0, raketa harakati uchun 
quyidagi tenglamani yozamiz: 
m = 
dt 
= U 
dt 
bu yerda U-raketaga nisbatan o'lchangan, raketa soplosidan oqib 
chiqayotgan yonish maxsulotining oqim tezligi. 
Agar raketaning boshlang’ich tezligi nolga teng, trayektoriya -
to’g’ri chiziq bo'lsa, u holda tezlik V va U - lar o'zaro harama-harshi 
tomonga yo'naladi. (28) dan raketa harakati yo'nalishiga proektsiyada 
quyidagini 
olamiz:

---

d 
 
dm 
 
m 
dt 
= −U 
dt 
yoki 
d
 
= −U dm 
m 
Agar m
0 
- raketaning boshlang’ich massasi, m
*
=m
0 
- m
 
- hamma 
yoqilg’i yonib bo'lgandan keyingi natijada dvigatel ishlab bo'lgandan 
keyingi raketaning oxirgi massasi (m
 
- raketaning boshlang’ich paytidagi 
yoqilg’i va oksidlovchi modda bilan to'lqizib qo'yilgandagi yig’indi 
massasi), u holda raketaning maksimal tezligini (28) ni integrallash yo'li 
bilan topish mumkin: 

макс 
= −u
m
* 
d
= u ln
m
0
m
0
m 
m
* 
ёки 

= u ln 
m
0

макс
m
0 
− m

Bu formulani Siolkovskiy formulasi deyiladi, maks - raketaning 
xarakteristik tezligi deyiladi. Haqiqatan Yerning tortishi va atmosferaning 
aerodinamik harshiligining ta'sirida yoqilg’i to'liq yonib bo'lgan paytda va 
dvigatelning ishlashi to'xtaganda raketaning tezligi deyarli xarakteristik 
tezlik (29) dan kichik.