Kiber huquqining kollizion masalalari Anotatsiya

Kiber huquqining kollizion masalalari
Anotatsiya:
Mazkur maqolada kibermakonda yuzaga keladigan kiber huquqining kollizion masalalarining muhim segmentini mavjud huquqiy vositalar bilan tartibga solish to’g’risidagi ma’lumotlar izchil tahlil qilingan. Maqolaning maqsadi xalqaro xususiy huquqning predmeti bo'lgan kiber tizimda kollizion huquq munosabatlarini tartibga solish mexanizmi prizmasi orqali ushbu savolga javob berishga urinishdir. Chet el elementining tabiati va murakkabligi tufayli kiber huquqining kollizion masalalari, ularni tartibga solish nuqtai nazaridan, kibermakonning kengayishi bilan bog'liq holda yuzaga keladigan munosabatlar haqida fikr yuritilgan. Shuningdek, xalqaro xususiy huquqda, kiber sohasi bilan bo’g’liq masalalarga qanday yechim berish, undan kelib chiqadigan mojarolar, statistic faktlar, kiberxavfsizlik va xalqaro mamlakatlarda sodir bo’lgan kibermojarolarga kollizion tarzda, huquqiy hujjatlar orqali yechim berilgan holatlarga misollar orqali ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so'zlar: Kolliziya, kibermakon, kibermojaro, kiberxavfsizlik, kiber huquq, kiberjinoyat.
Bugungi kunda internet jamiyat kundalik hayotining muhim va ajralmas qismiga aylandi. Barcha aloqa vositalaridan muloqaat qilishdan tortib, onlayn tarzda ishlab, sarmoya qilishgacha u butun dunyoni qamrab oldi. Hozirda barcha davlatlarning tashkilotlari, kompaniyalari va hukumatlar o’z faoliyatini ham offlayn ham onlayn tarzda olib borishmoqda. Ularning ishlash faoliyatining tartib-qoidalari ham onlayn tarzda ishlab chiqilib, yo’lga qo’yilmoqda. Internet rivojlanib, o’sgani sayin, undagi imkoniyatlar bilan bir qatorda, xavflar ham oshib bormoqda. Xalqaro kiber huquqi esa, kibermakonda sodir bo’layotgan jinoyatlar ustidan himoya qalqoni vazifasini bajaradi. Kiber huquq, huquq sohasining barcha sohasini qamrab oladi. Xalqaro kiber huquqida kollizion masalalar haqida batafsil ma’lumot berishdan oldin kolliziya tushunchasiga ta’rif berib o’tishimiz lozim. Kolliziya – “lotincha” to‘qnashuvchi ish degan ma'noni beradi. Lekin ushbu atama shartli xarakterga ega. Aslida qonunlar kolliziyasi, ya'ni ular o'rtasida qo'llanishi lozim bo'lgan qoidani tanlash haqida gap yuritiladi. Sud yoki boshqa organ tomonidan turli davlatlar qonunlarini o'rganish, izohlash va qiyoslash yoki chet el elementi bilan murakkablashgan munosabatga nisbatan tegishli huquq normasini qoilash to‘g‘risidagi masalaning hal qilinishi, xalqaro huquqiy munosabatlami to‘g‘ri tartibga solish uchun muhim ahamiyatga ega. Kollizion muammo - u yoki bu huquqiy munosabatga nisbatan qo'llash uchun, tegishli bo'lgan huquqni tanlash muammosidan iborat. Kollizion normalar boshqa huquq sohalari normalariga nisbatan ikkinchi darajali ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Lekin ular xalqaro xususiy huquqning mazmunini tashkil qiladi va xalqaro kiber huquq sohalaridagi to‘qnashuvlami bartaraf qilishda asosiy vazifani bajaradi. Kollizion norma muayyan munosabatga nisbatan qaysi davlatning huquqi qo‘llanishi mumkinligini ko‘rsatib turadi va uning vositasida qo'llanishi uchun kerak bo'lgan huquqni ko‘rsatish yo'li bilan kollizion muammo bartaraf qilinadi.¹Demak, kiber huquqda kollizion masalalarning vazifasi – biron-bir kibermakonda sodir bo'lgan jinoyatga huquqiy yechim berish uchun, uning qaysi davlat hududida sodir etilganligini aniqlagan holda, aynan qaysi huquqiy hujjatlar asosida yechim berilishi lozimligini ko’rsatib berishdan iboratdir. Shuningdek, har bir huquq sohasida bo’lgani kabi, kiber huquqda ham subyektlar va obyektlar mavjud. Kiber munosabatlarida ishtirokchi bo’lish uchun aynan o’rnatilgan bir to’siq mavjud emas. Har qanday jismoniy (fuqarolar, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar) yoki yuridik shaxslar kiber munosabatlarida ishtirokchi bo’lishi mumkin.²
Kiber huquqida kollizion masalalarni hal etish asosan kibermakondagi mojarolardan kelib chiqadi. Kibermakondagi mojaro deganda, nizo tomonlari turli texnologik vositalar va odamlarga asoslangan usullardan foydalangan holda kibermakondagi o'z raqiblaridan ustunlikka erishish uchun amalga oshiradigan harakatlari tushuniladi. Asosan, afzalliklarga raqibning kompyuter tizimlariga zarar yetkazish, yo‘q qilish, o‘chirish yoki tortib olish (“kiber hujum”) yoki raqib sir saqlashni afzal ko‘rgan ma’lumotlarni (“kiber josuslik” yoki “kiber ekspluatatsiya”) olish orqali erishish mumkin. Turli ishtirokchilar ushbu vositalar va usullardan, jumladan, milliy davlatlar, shaxslar, uyushgan jinoiy guruhlar va terroristik guruhlardan foydalanish orqali kiberhujumlar va/yoki kiberjosuslikni amalga oshirishi mumkin va bunga turli sabablar, jumladan moliyaviy, harbiy, siyosiy va shaxsiy sabablar mavjud. Kibermakondagi mojaro ko'p jihatdan jismoniy kosmosdagi mojarodan farq qiladi va dushmanona kiberoperatsiyalarni mas'ul tomon bilan bog'lash qiyin bo'lishi mumkin. Dushmanlik kiberoperatsiyalaridan himoya qilish va ularni oldini olish muammolari intellektual jihatdan hal qilishda BMT Nizomi va Jeneva konventsiyalari dolzarbdir.
Ushbu makonda kiberjinoyatchilik tushunchasi ham keng qo’llaliniladi. Kiberjinoyat allaqachon butun dunyoda katta muammo bo‘lib, u tez o‘sib bormoqda. Huquq-tartibot dunyosi yetib olishga intilmoqda, qonun chiqaruvchilar jinoyat sodir etishning ushbu eng yangi usulini hal qilish uchun yangi qonunlar qabul qilmoqdalar va politsiya idoralari kompyuter jinoyati bo'yicha maxsus bo'linmalarni tuzib, o'z xodimlarini texnik bilimdon bo'lishga undamoqda. Biroq, kiberjinoyat juda katta va keng tarqalgan bo'lib, yolg'iz hal qilish uchun siyosatchilar va politsiyachilarning yelkasida qoldirilmaydi. Birinchidan, ko'pincha samarali qonunlarni qabul qilish uchun texnik tajribaga ega emas, ikkinchidan esa, internetdagi jinoyatlarning eng dahshatlisini hal qilish uchun yetarli tayyorgarlik, ishchi kuchi va vaqt - yurisdiktsiya bilan bog'liq chalkash masala haqida gapirmasa ham bo'ladi. Kiberjinoyat, umuman jinoyat kabi, huquqiy muammo bilan bir qatorda ijtimoiy muammodir. U bilan muvaffaqiyatli kurashish uchun biz IT hamjamiyatiga odamlarni jalb qilishimiz kerak biroq, ularning ko'plari ishtirok etishni istamasligi mumkin.
Kiberjinoyatlarning oldini olish uchun bir qator taktika va usullardan, jumladan huquq tizimidagi tengdoshlar bosimi, mavjud va rivojlanayotgan texnologiyalardan foydalanish mumkin. Agar ular bajarilmasa, kiberjinoyatni tezroq aniqlash, etkazilgan zararni minimallashtirish va voqea haqida ko'proq ma'lumot berishga imkon beradigan rasmiy va norasmiy javoblar ishlab chiqilishi mumkin. Bu kiberjinoyatchini aniqlash va muvaffaqiyatli jinoiy javobgarlikka tortish imkoniyatlarini maksimal darajada oshiradi.
R aqamli jihatdan qaram bo’lgan bugungi dunyoda kiberhujumlar muhim infratuzilma va jamiyatlar faoliyati uchun haqiqiy xavf tug‘diradi. XQXK kasalxonalarning kiberhujumlarga nisbatan zaifligidan ayniqsa xavotirda - bu xavf har doim o'tkir, ammo hozirgi COVID-19 inqirozi kabi mojaro yoki pandemiya davrida yanada xavfliroq. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh kotibi, agar bugun yirik mojaro yuzaga kelsa, "nafaqat harbiy obyektlarga, balki ba'zi fuqarolik infratuzilmalariga katta ommaviy kiberhujum bilan boshlanadi" – degan xavotirini bildirdi.
So'nggi oylarda kibermakondagi mavjud va potentsial tahdidlar, xalqaro huquqning ushbu sohada qo'llanilishi va normalar zararli kiberfaoliyatlar keltirib chiqaradigan muhim tahdidlarning oldini olishga qanday yordam berishi haqida hukumatlararo muhokamalarda misli ko'rilmagan cho'qqiga chiqdi. Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a'zo barcha davlatlar Ochiq Ishchi Guruhda ishtirok etmoqda, 25 ta davlatdan ekspertlar Hukumat ekspertlari guruhida yig'ilishmoqda va ba'zi hollarda texnologik kompaniyalar va fuqarolik jamiyati munozaralarga qo'shilib kelmoqda
Xalqaro xususiy huquq metodologiyasi ko'p asrlar davomida yuqori darajada moslashuvchanlikka ega bo'lgan va zamonaviy jamiyatning chaqiriqlariga samarali javob berishga qodir bo'lgan bir qator mexanizmlarni ishlab chiqqan holda, kiber huquqining kollizion masalalarini tartibga solishga moslashtirilgan.
Kibermakon - tarmoq jamiyatining yangi muhiti bo'lib, eski muammolarni dolzarblashtiradi, ularning eng muhimi esa, yurisdiktsiyalar to'qnashuvi va qonunlar konfliktidir. Ularni hal qilish yo'llari an'anaviy tartibga solish modellarini moslashtirish yo'nalishida yangilarini izlash va ishlab chiqish yo'li bilan rivojlanmoqda, ularning ba'zilari esa ushbu ishda o'rganilmoqda. Kiberhuquq kibermakonni tushunishi va transchegaraviy xususiy huquq munosabatlarini obyektivlashtirishning yangi shakllariga adekvat javoblarni shakllantirishi kerak. Shunday qilib, yurisdiktsiya sohasida nazariy tushunchalar ya’ni kalder effektlari testi, maqsadlilik testi va boshqalarga tegishli huquqni qo'llash amaliyoti o’ziga yarasha qiyinchilik va bilim talab etadi. Konfliktlarni tartibga solish sohasida lex loci asosidagi huquqiy munosabatlarni mahalliylashtirishdan siljish mavjud. Konfliktlarni moslashuvchan tartibga solish uchun eng yaqin bog'liqlik qonuniga va hatto P. Bermanning amaldagi qonunni tanlashga, kosmopolit yondashuvi asoslangan. Cyberspace yangi tovushga ega bo'lgan lex mercatoria kontseptsiyasini modernizatsiya qiladi. Bularning barchasi xalqaro xususiy huquqning zamonaviy ta’limoti va amaliyotini ancha boyitadi. Garvard yuridik fakulteti professori
D. Goldsmit kiber huquqining haqiqiy ma'nosini belgilaydi va ikkita o'ta muhim, indikativ tendentsiyalarni bayon qilish orqali uni tavsiflaydi, ya’ni: transmilliy faoliyatni kengaytirish va markazlashmagan qonun ijodkorligini saqlab qolish. Birinchisi, globallashuv namoyon bo'lishining mohiyati, kommunikatsiya jarayonlarining kibermakon doirasiga tobora kuchayib borishi bilan tarmoqli axborot jamiyatini qurish. Ikkinchisi, huquqiy arxitekturani yangi ijtimoiy voqelikka "global hukumat", "global boshqaruv" va "global huquq" tushunchalari prizmasi orqali emas, balki davlat markazli dunyo mantig'ida moslashtirish.
A merikalik sotsiolog M.Kastellsning fikricha, dunyo, oqimlar fazosi mantig’ida qurilgan bo’lib, odamlar makon bo’shliqlarida yashashni davom ettirishga harakat qiladilar. Bunday ijtimoiy tezisning huquqiy tilga tarjimasi D.Goldsmit tomonidan amalga oshirilgan. Bundan tashqari, u paradoks - kollizion masalalarni(PIL) hal qilish yo'lini taklif qildi. Bir tomondan, xalqaro xususiy huquq suverenitetlar to'qnashuvi qonunidir. Har qanday davlatning qonunlariga bo'ysunish uning suverenitetini tan olish demakdir. Boshqa tomondan, PILni tartibga solishning predmeti transchegaraviy xususiy huquq munosabatlari bo'lib, ular bugungi kunda globallashuv va axborot o'zgarishlarida birinchi o'rinda turadi. Ishonchimiz komilki, kibermakon bilan belgilanadigan tarmoq jamiyati PILning “oltin davri”ning boshlanishi hisoblanadi, chunki bu jamiyatda zamon talablariga javob berishga qodir zarur va allaqachon shakllangan metodologiya mavjud.
Kibermakonning shakllanishiga to’xtaladigan bo’lsak, bizning fikrimizcha, kibermakonning o'ziga xosligi biroz bo'rttirilgan. Hech bo'lmaganda PIL mutaxassislari uchun A mamlakati fuqarosi tomonidan yetkazilgan zarar boshqa yurisdiktsiyada, hatto tarmoq texnologiyalari orqali ham sodir bo'lishi mumkinligi haqida hech qanday ma'lumot yo'q, chunki zarar virtual kibermakonda emas, balki B davlati hududida sodir bo'ladi. Transchegaraviy huquqbuzarlik mavjud. Texnologiya – munosabatlarning tabiatini o'zgartirmaydi, bu faqat obyektlarning aloqa qilishning yangi usuli, hatto u narsalar Internet bo'lsa ham. Tahlil, baholash, ilmiy tadqiqotlar, huquqiy fantaziyani talab qiladigan savollar tug'iladi, ammo bu mutlaqo yangi emas, faqat advokatlarni ish bilan ta'minlaydi. PIL sohasida allaqachon bu ish uchun mos vositalar mavjud: ziddiyatli qoidalar, birlashtirish va uyg'unlashtirish, yurisdiksiyalardagi nizolarni hal qilish yo'llari va hatto lex mercatoria. D.Goldsmitning mutanosib pozitsiyasi mavjud bo'lib, u kibermakon bilan bog'liq ko'p yurisdiksiyaviy tartibga solish muammolarini hal qilishda an'anaviy huquqiy vositalar va texnologiyalarning imkoniyatlarini e'tiborsiz qoldirmaslik kerak, deb hisoblaydi. Kibermakondagi operatsiyalar o'z tabiatiga ko'ra milliy tartibga soluvchilardan ko'proq e'tiborni talab qilmasdan, transchegaraviy bitimlar kabi qonun hujjatlari ziddiyatiga ko’proq moyil. Bularning barchasi va boshqalar (masalan, huquqning hududdan tashqari amal qilish printsipi, xalqaro hamjihatlik doktrinasi, huquqiy yordam ko'rsatish amaliyoti, xalqaro jamoat tartibi kontseptsiyasi va boshqalar) huquqiy institutlar va tushunchalar allaqachon ishlamoqda. Huquqning murakkab sohasi boʻlgan yurisdiktsiyalar ziddiyatlari maʼlum darajada kibermakonning shakllanishi bilan “kuchlanmoqda”. D.Zommerning majoziy ifodasiga ko'ra, axborot texnologiyalari shunchaki "jiddiy muammo ustidagi ajin". Jorj Vashington tadqiqot universiteti professori P. Berman koinotning siyosiy va ijtimoiy kontseptsiyasidagi o'zgarishlar yurisdiktsiya tushunchasini o'zgartirish uchun kontekstning kamida bir qismini tashkil qiladi, deya fikr yuritadi. Va haqiqat shundaki, yurisdiktsiya normalari har doim makon, masofa va jamiyatning ijtimoiy konstruktsiyalari qanday o'zgarishiga mos ravishda rivojlanadi. Kiberfazoviy munosabatlarni tartibga solishda yurisdiksiyaviy hiyla-nayranglarning murakkabligi, ma'lum harakatlar oqibatlari bir vaqtning o'zida tarqalib ketganligi sababli ortadi. Fuqarolik sudlovida xususiy ishtirokchilarning harakatchanligi, Internet tarqalishidan ancha oldin, yurisdiktsiya asoslarining evolyutsiyasiga olib keldi, ya’ni: subyektning jismoniy mavjudligidan (yoki sudlanuvchiga sudga chaqiruv yuborish imkoniyatidan) tortib, "virtual" deb atalmish mavjudlik tomon. Ushbu sohada AQSh amaliyotida pretsedent qarori asosan Xalqaro Vashington ishi bo'yicha qaror bo'lib, unda AQSh Oliy Sudi huquqiy yurisdiktsiyani o'z hududining jismoniy chegaralaridan tashqariga kengaytirdi.
Kibermojarolar asosan xususiy sektorlarda ham ko'p jihatdan sodir etiladi va u an'anaviy kinetik mojaroga jalb qilinganidanda ko'ra ko'proq uchrab kelmoqda. Eng aniq bog'liqlik shundaki, asosan xususiy sektor subyektlari ko'pincha dushmanlik kiberoperatsiyalarining nishoniga aylanadi. Xususiy sektor subyektlariga qarshi bunday operatsiyalarning aksariyati (masalan, kredit karta raqamlarini qidirayotganlar) jinoyatchilar deb hisoblanadi. AQSh harbiy aloqalarining juda katta qismi xususiy sektorga tegishli tarmoqlar orqali o'tadi va asosan fuqarolik foydalanuvchilar manfaati uchun ishlaydi. Muhim bog'liqlik tomoni shundaki, kiberfazoning artefaktlari asosan IT bilan bog'liq tovarlar va xizmatlarni taqdim etuvchi xususiy sektor korxonalari yoki kompaniyalari tomonidan ishlab chiqilgan, qurilgan, foydalanilgan va ularga tegishli. Ba'zi hollarda, tegishli mudofaa choralarini ko'rish uchun ushbu subyektlarning hamkorligi kerak bo'lishi mumkin. Misol uchun, ba'zi siyosatchilarning ta'kidlashicha, kibermakondagi adekvat mudofaa pozitsiyasi, xususiy sektordan foydalanuvchilarning autentifikatsiyasini talab qiladi, shunda anonim xatti-harakatlarni hech kim sodir eta olmaydi. Ushbu xalqaro kiber tizimida sodir etilgan masalalar BMT Nizomi va Jeneva konventsiyalari orqali ham hal etilib, ularning ishtirokchisi bo'lgan barcha davlatlar hukumatlari, masalaga ushbu huquqiy hujjatlar asosida yechim berishlari mumkin.
Yuqorida keltirib o’tilgan ma’lumotlarning negizida kiberxavfsizlik tushunchasi turibdi. Kiberxavfsizlik - bu kompyuterlar, serverlar, mobil qurilmalar, elektron tizimlar, tarmoqlar va ma'lumotlarni zararli hujumlardan himoya qilish amaliyotidir. U axborot texnologiyalari xavfsizligi yoki elektron axborot xavfsizligi sifatida ham tanilgan. Kiberxavfsizlik - bu apparat, dasturiy ta'minot va ma'lumotlar kabi internetga ulangan tizimlarni kibertahdidlardan himoya qilish. Ushbu amaliyot jismoniy shaxslar va korxonalar tomonidan ma'lumotlar markazlari va boshqa kompyuterlashtirilgan tizimlarga ruxsatsiz kirishdan himoya qilish uchun qo'llaniladi. Bu atama biznesdan tortib mobil kompyuterlargacha bo‘lgan turli kontekstlarda qo‘llaniladi va bir necha umumiy toifalarga bo‘linadi, ya’ni:

• 
  Tarmoq xavfsizligi;
  
• 
  Ilova xavfsizligi;
  
• 
  Axborot xavfsizligi;
  
• 
  Operatsion xavfsizlik.