Kiberhuquq va kiberetika

Nazorat savollari:

1. 
   Kiberbulling nima?
   
2. 
   Kiberbullingni qanday aniqlash mumkin?
   
3. 
   Kiberbulling qanday xavflarni olib keladi?
   
4. 
   Agar siz internet-ta’qib jabrlanuvchisiga aylansangiz nima qilish kerak?
   

9-AMALIY ISH.
OCHIQ VA YOPIQ KODLI DASTURLARDAN FOYDALANISHNING HUQUQIY ASOSLARI.
Ishdan maqsad: Ochiq va yopiq kodli dasturlardan foydalanishning huquqiy asoslari bo'yicha amaliy bilim va ko'nikmalarni shakllantirish.
Ishni bajarish tartibi:

1. 
   Ochiq kodli dasturiy ta'minot tushunchasi.
   
2. 
   Yopiq kodli yoki xususiy dasturiy ta'minot tushunchasi.
   
3. 
   Ochiq kodli dasturiy ta'minot va yopiq kodli yoki xususiy dasturiy ta'minot avzallik va kamchiliklari.
   

Ochiq kodli dasturiy ta'minot - bu kompyuter dasturi bo'lib, uning manba kodi Internetda ochiq bo'lib, dasturchilar uni hech qanday xarajatsiz yangi xususiyatlar va imkoniyatlar qo'shish uchun o'zgartirishi mumkin. Bu yerda dasturiy ta'minot ochiq hamkorlik orqali ishlab chiqiladi va sinovdan o'tkaziladi. Ushbu dasturiy ta'minot ishlab chiquvchilarning hamjamiyati tomonidan boshqariladi. Agar texnik xizmat ko'rsatish talabi mavjud bo'lsa, u jamoat yordami bilan bir qatorda tijorat yordamini ham taqdim etadi. Ochiq kodli dasturiy ta'minotni bepul olishimiz mumkin. Ushbu dastur ba'zida litsenziya bilan birga keladi, ba'zan esa litsenziyasiz ham kelishi mumkin. Ushbu litsenziya foydalanuvchilarga quyidagi ba'zi huquqlarni beradi:

• 
  Dasturiy ta'minot har qanday maqsadda ishlatilishi mumkin;
  
• 
  Dasturiy ta'minot qanday ishlashini o'rganishga imkon beradi;
  
• 
  Dasturni o'zgartirish va takomillashtirish erkinligi;
  
• 
  Qayta taqsimlashda cheklovlar yo'q.
  

Ochiq kodli dasturiy ta'minotning ba'zi misollari Android, Ubuntu, Firefox, Open Office va boshqalarni o'z ichiga oladi.
Yopiq kodli yoki xususiy dasturiy ta'minot - bu kompyuter dasturi bo'lib, unda manba kodlari ochiq bo'lmaydi, faqat uni yaratgan kompaniya o'zgartirishi mumkin. Bu yerda dasturiy ta'minot davlatga tegishli bo'lmagan shaxs yoki tashkilot tomonidan ishlab chiqiladi va sinovdan o'tkaziladi. Ushbu dasturiy ta'minot uni ishlab chiqqan shaxslar yoki guruhlarning yopiq jamoasi tomonidan boshqariladi. Ushbu dasturiy ta'minotni va agar texnik xizmat ko'rsatish talabi mavjud bo'lsa, uni tijorat yordamini olish uchun pul to'lash kerak bo’ladi. Kompaniya foydalanuvchilarga ushbu dasturiy ta'minotdan foydalanish uchun haqiqiy va autentifikatsiya qilingan litsenziyani beradi. Ammo bu litsenziya foydalanuvchilarga ham ba'zi cheklovlar qo'yadi:

• 
  Ushbu dasturiy ta'minotni kompyuterlarga o'rnatishlar soni;
  
• 
  Dasturiy ta'minotni noqonuniy ravishda almashish bo'yicha cheklovlar;
  
• 
  Dasturiy ta'minot ishlay oladigan vaqt oralig'i;
  
• 
  Foydalanishga ruxsat berilgan xususiyatlar soni.
  

Xususiy dasturiy ta'minotning ba'zi misollari Windows, MacOS, Internet Explorer, Google Earth, Microsoft Office va boshqalarni o'z ichiga oladi.
Siz ishlayotgan tashkilot ma'lum darajada ochiq kodli dasturiy ta'minotdan (Open Source Software, OSS) foydalanish ehtimoli yuqori. Ochiq kodli dasturiy ta'minotning afzalliklari aniq bo'lsa-da, ochiq kodli dasturiy ta'minot muhim huquqiy xavflarni keltirib chiqarishi mumkin, bu esa hal qilinishi kerak bo‘lgan masaladir. Ushbu xavflarni boshqarishning eng yaxshi usuli aniq yozilgan va majburiy OSS siyosatiga ega bo'lishdir.
Umuman olganda, OSS litsenziyasi huquqiy jihatdan qonuniy dasturiy ta'minotga ishora qiladi. Xuddi shu dasturiy ta'minot turli litsenziyalar ostida, dastlabki ishlab chiquvchini tanlashda tarqatilishi mumkin.
OSS litsenziyalarining ko'p turlari mavjud. Biroq, aksariyat OSS litsenziyalari orasida umumiy atributlar mavjud. Asosiy umumiy atributlardan ikkitasi:

• 
  foydalanuvchilar dasturiy ta'minotdan erkin foydalanishi, o'zgartirishi va tarqatishi mumkin;
  
• 
  manba kodi (ya'ni, inson o'qishi mumkin bo'lgan kod).
  

Ushbu huquqlardan foydalanishni ta'minlash uchun yuqoridagi atributlar taqdim etiladi. Bu OSSni xususiy dasturiy ta'minotdan ajratib turadi. Xususiy dasturiy ta'minot litsenziyalari bilan odatda nusxa ko'chirish, o'zgartirish yoki qayta tarqatish taqiqlanadi va faqat ob'ekt kodi (ya'ni, mashina o'qilishi mumkin bo'lgan kod yoki "kompilyatsiya qilingan shakl") tarqatiladi. Buning ahamiyati shundaki, dasturiy ta'minotni samarali o'zgartirish uchun ishlab chiquvchi odatda manba kodiga kirishi kerak bo'ladi.
Ushbu siyosatlar nima uchun zarurligini tushunish uchun birinchi navbatda bunday siyosatga ega bo'lmaslik xavfini tushunish kerak. Quyida tushunish kerak bo'lgan asosiy masalalardan ba'zilari keltirilgan.
Nima uchun OSS siyosati huquqiy xavfdan qochish kerak?
Ehtimol, OSS dan foydalanishdagi eng katta xavf shundaki, u xususiy dasturiy ta'minotga ushbu dasturiy ta'minotning manba kodini boshqalarga ham taqdim etish talabi sababli ta'sir qilishi mumkin. Bu ko'pincha xususiy dasturiy ta'minotning OSS "buzilishi" deb ataladi. Ba'zi OSS litsenziyalari (masalan, GPL litsenziyasi) har qanday dasturiy ta'minot GPL (General Public License – Umumiy Ommaviy Litsenziya) litsenziyalangan kodni o'z ichiga olgan dasturiy ta'minot umumiy ommaviy litsenziya shartlariga muvofiq litsenziyalangan bo'lishi kerakligini talab qiladi. Buning ikkita muhim natijasi quyidagilardan iborat:

• 
  ushbu dasturiy ta'minotning manba kodi dasturiy ta'minotni oluvchilarga taqdim etilishi kerak;
  
• 
  foydalanuvchilar ushbu dasturiy ta'minotni bepul nusxalash, o'zgartirish va qayta tarqatish huquqiga ega bo'lishi kerak. Agar ushbu dasturiy ta'minot xususiy dasturiy ta'minot bo'lishi uchun mo'ljallangan bo'lsa, bu halokatli bo'lishi mumkin.
  

Yuqorida taqdim etilgan xavflar nazariy ahamiyatga ega emas balki amaliy yondashuvni talab etadi. Hozirda bir qator OSS majburiyatlari muvaffaqiyatli amalga oshirilgan. OSS litsenziyasiga rioya qilishning kuchayishi tendentsiyasi bugungi kunda jadallik bilan o‘sishi kuzatilmoqda. Ushbu tendentsiya OSS advokatlik guruhlari ( Erkin dasturiy ta'minot jamg'armasi yoki dasturiy ta'minot erkinligi qonuni markazi) tomonidan boshqa kompaniyalarga nisbatan tijorat tuzilmalari tomonidan qo'llanilishiga o'tishdir.