Kichik Osiyo va Kavkazorti qadimgi davrda. Reja Xett davlati va jamiyati. Mitanni Qadimgi Osuriya

3. Er. avv. I ming yillikda Kichik Osiyo: Frigiya,

Lidiya, Urartu

Err. avv. XIII asr o`rtalarida Bolqon yarim orollaridagi o`zini firigiyali deb atagan qabilalar Kichik Osiyoga kirib keldilar. Yuz yildan keyin boshqa Bolqon qabilasi Qoradengiz bo`yi briglari kichik Osiyoga kelib bu yerdagi birinchi to`lqin frigiyaliklarni qisman assimilyatsiya qilib, qisman siqib chiqardi. Yangi birlik frigiyaliklar Ilion (Troya) shahrini to`la buzib tashladilar. Er. avv. VIII asr o`rtalarida Frigiya davlati amalda butun kichik Osiyoni Egey dengizidan Tavr va Urartugacha bosib olib o`zini gullab yashnagan pallasiga kirdi. Keyingi rivoyatlarga ko`ra frigiy davlatining asoschisi ( eramizdan avvalgi 750 yil atrofida) kelib chiqishi dehqon bo’lgan Gordiy nomli “butun Osiyoni “ egallab olgan va mashhur “Gordiy tugunini” tuqqan kishi bo`lgan. Gordiyni o`g`li Midas davrida ( eramizdan avvalgi 725- 696yillar atrofi ) Frigiya o`zini taraqqiyotini eng yuqori cho`qqisiga chiqdi.

Eramizdan avvalgi 717 yil atrofida Midas Tavr va Kilikiyani bo`ysundirdi, ammo eramizdan avvalgi 675 yilda kimmeriy va Urartu ittifoqchi qo`shinlarini zarbasi ostida Frigiya davlati quladi. Frigiyada o`ziga xos madaniyat shakllangan edi. Frigiya mabudalari Attisa va Buyuk ona Kibela antik madaniyatga kuchli tasirini o`tkazdilar.

Poytaxti Sard bo`lgan Lidiya podsholigi taxminlarga ko`ra eramizdan avvalgi XII asrda Anatoliyaga (hozirgi Turkiya hududi) egey-bolqon bosqinlaridan keyin xett kolonistlari, mahalliy liviya qabilasi bo`lgan meonlar tomonidan tashkil etilgan. Eramizdan avvalgi VIII asrda Lidiya Frigiyaga bo`ysunadi. Eramizdan avvalgi 685-yillar atrofida taxtni podsho navkari Gig (Gug ), egallab olib yangi Mermnad sulolasiga asos soldi. Bu sulola davrida Lidiya buyuk davlat mavqeini oldi. 675-yildan Lidiya mustaqil bo`ldi. Biroz vaqt o`tmay Lidiyaga kimmeriylar bostirib kirdi. Lidiya podshosi Gig Ossuriyaga yordam so`rab murojaat qildi va Ashshurbanipal (er. avv. 667-yil) hokimiyatini rasman tan oldi. Ossuriya bilan ittifoq bo`lib kimmiriylar hujumi qaytarildi. Eramizdan avvalgi 654-yil Lidiya zaiflashgan Osuriya tarkibidan chiqib Misr bilan ittifoq tuzdi. Eramizdan avvalgi 644 yilda kimmeriylar Sardni bosib oldilar, Gig o`ldirildi, uning vorisi yana Ossuriyaga tobe bo`ldi. Kimmeriylar skiflar tomonidan tor – mor qilindi (er. avv. 643-yil). Skif-Osuriya urushi (eramizdan avvalgi 630 yillar oxiri ) Lidiyani mustaqil bo`lishiga imkon yaratdi. Lidiya podsholar Aliat va uning vorisi Krez (er. avv. 561-547-yillar) davrida Paflagoniya, ifiniya, Osiyodagi yunon shaharlari bo’ysundirildi. Lidiya Likiyadan tashqari Galis daryosidan g’arbdagi butun Kichik Osiyoni bo’ysundiridi. Lidiya dunyoda birinchi bo’lib oltin va kumushning tabiiy qo’shilmasi-elektradon (er. avv. VII asr) tanga zarb qildi va oltin tanga VI asrda zarb qilindi. Krez davrida savdo-hunarmandchilik gullab yashnadi. Ammo er. avv. 547-yilda Krez Sard shahri yonida Kayxusrav boshchiligidagi fors qo’shinlari tomonidan tor-mor qilindi va Lidiya fors davlati tarkibiga kirdi.

Lidiya arxaik harbiy davlat edi. Podsho otliq qo’riqchi va muntazam qo’shinga tayanib davlatni boshqargan. Podsho odida zodagonlar kengashi va xalq yig’ini bor edi. Lidiya tarixga musiqa san’ati rivojlangan mamlakat sifatida kirdi.

Urartu tarixiga oid osur, urartu hujjatlari, podsho yozuvlari mavjud, shuningdek oz miqdorda xo`jalik hujjatlari ma`lum. Xurritlarga qarindosh bo`lgan Urartu (Uruatriy) qabilalari er. avv. 1300-yillar atrofida qabilalar ittifoqiga birlashganlar. Eramizdan avvalgi IX asr o`rtalarida bu ittifoq Biayneli (“Van”; osurlar Urartu deb atagan) nomli davlayni barpo qildilar. Uning markazi Tushna bo`lib, Van ko`lini sharqida joylashgan edi.

Urartu davlatining o`z taraqqiyotini gullab-yashnagan davri podsho Menua (810-786y.y.) va uning vorislari hukmranligi vaqtida (eramizdan avvalgi IX asr oxirida) zaiflashgan davri Rusa I podsholigiga to`g`ri keladi. Davlat xo`jaligini asosi sug`rma dehqonchilik bo`lib, ekinzorlarda erkin dehqonlar mehnat qilganlar. Asir qullar ko`p sonli bo`lgan. Ular podshoh xo`jaligi, dehqonchilik va hunarmandchilik sohalarida ishlaganlar. Urartuni davlat boshqaruvi podshoning yakka hukmronligiga asoslangan. Podsholarning eng birinchi vazifasi mamlakatni qudratli dushman Osuriya bosqinidan himoya qilish edi.

Urartu davlati uzoq vaqt Osuriya davlatining bosqiniga uchradi. Osuriyaning ko`p sonli qo`shinlari Urartu qal`a, shaharlarini talon-taroj qildilar. Er. avv. VIII asr oxirida Urartularning diniy markazi Musasin Osuriya qo’shinlari tomonidan bosib olingan. Podsholar Argichti va Sarduri II Osuriyaga qarshilik ko`rsatishga harakat qildilar. Ular Osuriyaga qarshi turli koalitsiyalarga kirdilar, lekin Osuriya kichik Urartuni o’ziga tobe qildi. Bundan tashqari ko`chmanchi kimmeriylar Urartu shahar, qishloqlarini taladilar. Zaiflashib qolgan Urartu er. avv. VI asrda Midiya tomonidan bosib olindi. Urartuni madaniyati va iqtisodi to`g`risida arxeologik qazishmalar boy ma`lumot beradi. Teyshebani (Karmir Bilur) Eribuni (qadimgi Yerevan) va Argishtihinil (podsho Argimchi qurgan) shaharlari kuchli fortifikasiya inshootlari bilan o`rab olingan. Teyshebani qal`asidagi ombor va oziq-ovqat saqlanadigan omborlarda birdaniga 5000 gektarli dala va uzumzorlar hosilini saqlash mumkin edi.

Tayanch tushunchalar

Frigiya, Bolqon qabilasi, qora dengiz bo`yi friglari, assimilyatsiya, Ilion. Troya, Kichik Osiyo, Tavr, Gordiy “Gordiy tuguni”, Midas, Kimmeriy, ma`buda Attisa, Sard, Gig, Mermnad qabilasi, Ashurbanipal, Skif, Osuriya urug`i, Urartu, Van ko`li, Menua, Rusa I, Osuriya, Teyshebani, Musasir, Argishtixinim, Eribuni er. avv. X asr oxiri.