NAVOIY DAVLAT KONCHILIK VA TEXNOLOGIYALAR UNIVERSITETI
KIMYO-METALLURGIYA FAKULTETI
_____________________ GURUHI TALABASI
_________________________________________________________NING ________________________________________________________FANIDAN
MUSTAQIL ISH
MAVZU:__________________________________
BAJARDI:_______________________________________________
QABUL QILDI:___________________________________________
NAVOIY-2023
REJA
1. Non-Ionlashtiruvchi Nurlanish. Turlari Va Nurlanish Xususiyatlari
2. Nurlanishning tabiiy manbalari
3. Foydalanilgan adabiyotlar
Non-Ionlashtiruvchi Nurlanish. Turlari Va Nurlanish Xususiyatlari
Hamma joyda biz bilan o'rab olingan elektromagnit sohalarda. uning to'lqin uzunligi diapazoni qarab, ular tirik organizmlar har xil bo'lishi mumkin. Qo'shimcha mag'firatli bo'lmagan ionlashtiruvchi nurlanish, ammo, ba'zan ishonchli emas deb hisoblanadi. Nima bu hodisa bo'lib, nima ta'sir ular bizning organlar bor?
NON-IONLASHTIRUVCHI NURLANISH NIMA?
energiya nozik zarralar va to'lqinlar shaklida taqsimlanadi. deb nomlangan, uning emissiya va radiatsiya tarqalish jarayoni. ob'ektlar va tirik to'qimalarning ta'siri tabiati uni ikki asosiy turlari. Birinchi - ionlashtiruvchi atomlarni bulish bilan shakllanadi elementar zarrachalar oqimini ifodalaydi. Bu radioaktiv, o'z ichiga oladi alfa, beta, gamma, X-ray, radiatsiya va gravitatsion Xoking nurlari.
Ikkinchi nurlanish turi nooziq-ionlashtiruvchi radiatsiya mavjud. Aslida, bu elektromagnit to'lqin uzunligi bo'lgan katta 1000 nm va 10 keV dan kam ozod energiya miqdori. Bu issiqlik va yorug'likni ozod natijasida, mikroto'lqinli pechlar, deb bajaradi.
bajaradi qaysi, ya'ni, molekulalar orasidagi muloqot buzmaydi bo'yicha birinchi turdagi farqli o'laroq, bu radiatsiya, materiyaning atom va molekulalarni ionize emas. Albatta, ba'zi istisnolar bor. Shunday qilib, muayyan turdagi, masalan, UV nurlari nazar ionize mumkin.
NON-İYONIZE RADIATSIYA TURLARI
Elektromagnit nurlanish non-ionlashtiruvchi ancha kengroq tushunchadir. Yuqori chastotali X-ray va gamma-nurlar ham elektromagnit, lekin ular yana qattiq va masalani ionize. Elektromagnit nurlanishning boshqa turlari, ularning energiya materiyaning tuzilishi aralashish uchun etarli emas, non-ionlashtiruvchi bo'ladi.
(- 1 mm 10 m), ular orasida eng katta uzunligi VHF uchun uning qator super-uzoq (10 km) dan farq qiladi radio to'lqin ega. EM to'lqin boshqa radiatsiya 1 mm dan kam. radio infraqizil yoki issiqlik keyin, uning to'lqinlar uzunligi isitish haroratga bog'liq.
Ikkinchi nurlanish turi nooziq-ionlashtiruvchi radiatsiya mavjud. Aslida, bu elektromagnit to'lqin uzunligi bo'lgan katta 1000 nm va 10 keV dan kam ozod energiya miqdori. Bu issiqlik va yorug'likni ozod natijasida, mikroto'lqinli pechlar, deb bajaradi.
bajaradi qaysi, ya'ni, molekulalar orasidagi muloqot buzmaydi bo'yicha birinchi turdagi farqli o'laroq, bu radiatsiya, materiyaning atom va molekulalarni ionize emas. Albatta, ba'zi istisnolar bor. Shunday qilib, muayyan turdagi, masalan, UV nurlari nazar ionize mumkin.
NON-İYONIZE RADIATSIYA TURLARI
Elektromagnit nurlanish non-ionlashtiruvchi ancha kengroq tushunchadir. Yuqori chastotali X-ray va gamma-nurlar ham elektromagnit, lekin ular yana qattiq va masalani ionize. Elektromagnit nurlanishning boshqa turlari, ularning energiya materiyaning tuzilishi aralashish uchun etarli emas, non-ionlashtiruvchi bo'ladi.
(- 1 mm 10 m), ular orasida eng katta uzunligi VHF uchun uning qator super-uzoq (10 km) dan farq qiladi radio to'lqin ega. EM to'lqin boshqa radiatsiya 1 mm dan kam. radio infraqizil yoki issiqlik keyin, uning to'lqinlar uzunligi isitish haroratga bog'liq.
Radio to'lqinlar, har qanday elektr o'tkazgichlarda haqida uzatiladi. Shuning uchun, sun'iy kabi mobil telefonlar, sun'iy yo'ldosh va hokazo. D. ultrabinafsha nurlar deb simsiz aloqa uchun barcha elektr texnika, shuningdek, qurilmalar, maxsus lyuminestsent, simob-kvarts lampalar, LED, excilamp ob'ekti hisoblanadi.
INSON TA'SIRI
elektromagnit nurlanish, to'lqin uzunligi, chastotasi va qutblashish bilan xarakterlanadi. va bu mezonlar barcha uning ta'siri kuchiga bog'liq. to'lqin uzunligi kam energiya Ob'ekt savdolari, va shuning uchun, kamroq zararli hisoblanadi. decimetre-santimetr oralig'i ichida nurlanish eng zararli ta'siri.
Radio to'lqinlar, har qanday elektr o'tkazgichlarda haqida uzatiladi. Shuning uchun, sun'iy kabi mobil telefonlar, sun'iy yo'ldosh va hokazo. D. ultrabinafsha nurlar deb simsiz aloqa uchun barcha elektr texnika, shuningdek, qurilmalar, maxsus lyuminestsent, simob-kvarts lampalar, LED, excilamp ob'ekti hisoblanadi.
INSON TA'SIRI
elektromagnit nurlanish, to'lqin uzunligi, chastotasi va qutblashish bilan xarakterlanadi. va bu mezonlar barcha uning ta'siri kuchiga bog'liq. to'lqin uzunligi kam energiya Ob'ekt savdolari, va shuning uchun, kamroq zararli hisoblanadi. decimetre-santimetr oralig'i ichida nurlanish eng zararli ta'siri.
Nurlanishning antropogen manbalari
Oxirgi yillarda insonlar to m o n id an bir necha yuzlab su n ’iy radio-
nuklidlar yaratilgan b o ‘lib, ular tu rli m aqsadlarda qo'llanilib kelm oq-
da: tibbiyotda, yadro qurolini yaratishda, yadro energiyasini ishlab
chiqarishda, yo n g ‘in larn i aniqlashda, soatlarning yonib turadigan
siferblatlarini ishlab chiqarishda va foydali qazilm alar qidiruvida.
N urlanishning an tropogen m anbalariga asosan quyidagi m anbalar
kiradi:
Tibbiyotda qo‘llaniladigan ioulashtiruvchi nurlanishlaming manba
lari. Hozirgi kunda texnogen m anbalardan qabul qilinayotgan n urla
nishning asosiy m iqdorini insonlar radioaktiv m oddalarni qo‘llash bilan
bog‘liq b o ‘lgan tibbiyot m uolajalardan va davolash usullaridan oladilar.
T ibbiyotda radiatsiya tashxiz q o ‘yish h am da davolash m aqsadida
qo‘llaniladi.
Tibbiyotda keng q o ‘llaniladigan nurlantiruvchi m anbalarga rentgen
apparatlari, kom pyuterli tomograflya, saraton kasalligini davolovchi
radioterapevtlik jihozlari va organizmdagi turli jarayonlarni o ‘rganish
uchun m o'ljallangan radioizotoplar kiradi. D unyo miqyosida bu m an
balardan qabul qilinayotgan o ‘rtacha shaxsiy doza 400 mkZv bir odamga
yiliga to ‘g‘ri keladi. Yer yuzi aholisi uchun um um iy ekvivalent doza
1600000 odam .Zv yiliga to ‘g‘ri keladi.
Yadro qurolining sinovlari. Yadro quroli portlaganda atrof-m uhitga
kelib tushayotgan radioaktiv m oddalam ing bir qismi sinov o ‘tkaziigan
jo y atrofida yog‘iladi, boshqa qism i troposferada to ‘xtab qoladi va
shamol bilan uzoq masofalarga tarqaladi. Bunda radioaktiv m oddalar
havoda bir oy atrofida saqlanib, asta-sekinlik bilan tuproqlarga kelib
tushadi. A m m o yadro sinovlari atm osferada o ‘tkazilganda radioaktiv
m oddalarning ko‘p qism i stratosferaga tashlanib, u n d a k o ‘p oylar
davomida saqlanadi, keyin esa sekinlik bilan pastga tushadi va yer
sharining butun yuzasiga tarqaladi. Radioaktiv yog‘in-sochinlar tarkibida
yuzlab turli xil radionuklidlar mavjud b o iib , ulardan aholini nurlani-
shiga asosiy hissani q o ‘shayotgan nuklidlar — bu u g lero d -14, seziy-
137, sirkoniy-95 va strorisiy — 90. Qolgan radionuklidlar tez parchalanib
ketadi. Hozirgi kungacha atm osfera havosida o ‘tkazilgan yadro portla-
tishlaridan um um iy kutilayotgan kollektiv samarali dozasi 30 000 000
odam .Zv ni tashkil qilgan. 2000-yilga qadar yer aholisi ushbu dozaning
17% n i qabul qilgan b o is a , qolgan qism ini esa m illionlar yil davomida
oladi.
Yadro energetikasi. Atom elektrostansiyalari ionlashtiruvchi n u r
lanishning manbasi hisoblanadi. Lekin ulardagi ish to ‘g‘ri olib borilsa
radioaktiv chiqindilar juda kam m iqdorda hosil b o ia d i va atrof-m uhitga
salbiy ta ’siri sezilarli b o im a y d i. Atom elektrostansiyalari — bu yadro
yoqilgi siklining faqatgina bir qismidir. Atom energiyasidan foydalanish
jarayoni o ‘z ichiga bir necha bosqichlarni kiritadi:
— uran rudasini qazib olish va boyitish;
— yadro yoqi)g‘isini ishlab chiqarish;
— radioakliv chiqindilarni ko ‘mib tashlash.
Bu jarayonlarning har birini amalga oshirish natijasida atrof-m uhitga
tu rli xil radioaktiv m o d d alar kelib tushadi. H ozirgi kunda qazib
olinayotgan u ran rudasining yarim i ochiq usul yarim i esa shaxtali usul
bilan olinadi. Ruda konlari va ularning yonida joylashgan uranni boyitish
fabrikalari atrof-m uhitni radioaktiv m oddalar bilan ifloslantiruvchi aso
siy m anbalari hisoblanadi. Boyitish fabrikalarida olingan uran konsent-
rati maxsus zavodlarda qayta ishlanib yadro yoqilgisi ishlab chiqariladi.
Yadro reaktorlarni ekspluatatsiya qilish jarayonida h am suyuq va gazsi-
m on chiqindilar hosil b o ia d i.
AES da hosil b o ig a n yadro chiqindilari geologik jihatdan barqaror
b o ig a n joylarga yoki okean tubiga ko‘m ib tashlanadi.
Kasbiy nurlanish. Bunda atom sanoatida, uran ruda konlarida,
boyitish fabrikalarda ham da yadro fizika ilm iy-tekshirish institutlarda
ishlaydigan xodim lam ing nurlanishi tushuniladi. U lar boshqa sohadagi
ishchilarga nisbatan eng katta nurlanish m iqdorini qabul qiladilar.
Turli xil nurlantiruvcbi manbalar. Bunday m anbalarga har kundagi
inson ehtiyojlari uchun foydalaniladigan tarkibida radioaktiv m oddalar
b o ig a n asboblar kiradi. M asalan, elektrasboblar, rangli televizor va
yonib turadigan siferblatli soatlar va hokazo.
Ionlashtiradigan nurlanishning
biologik ta ’siri
Radioaktiv m oddalarni sintez qilib, ulardan turli sohalarda keng
foydalanilishi natijasida biosferani yangi turdagi ifloslantiruvchi. ya’ni
radionuklidlar bilan ifloslanishga olib keldj. Ionlashtiradigan nurlanish-
larning tirik organizmlarga k o ‘rsatayotgan ta ’siri natijasida ularning
to ‘qim alarida murakkab fizikaviy, kimyoviy va biokimyoviy jarayonlar
r o ‘y beradi. Biologik sistem alarning parchalanishi radioaktiv а, Д y-
nurlanishlarning m olekulalarini ionlashtirish qobilyatiga bog‘liqdir.
Ionlashtiradigan nurlanishning biologik ta ’siri ikki m exanizm b o ‘yicha
amalga oshirilishi mumkin:
1
) bevosita oqsil m oddalarning to ‘qimalariga ta ’sir etishi;
2
) bilvosita, ya’ni suvning radioliz m ahsulotlari orqali ta ’sir etishi.
Tirik organizm larning tarkibida katta m iqdorda suv b o ig an i uchun
nurlanish ta ’sirida suv parchalanib, faol zarralar hosil b o ia d i —H ,O H .
Bu zarralar biologik m odd alar bilan reaksiyaga kirishib, ularning
o ‘zgarishiga olib keladi.
Tirik organizmga tashqaridan ta ’sir etayotgan nurlantiruvchi m an-
baning zararli ta ’siri nurlanishning tirik m oddani kesib o ‘tish qobilyatiga
b o g iiq . M asalan, у -nurlanish rentgen kabi inson uchun eng zararli
hisoblanadi, chunki ular tirik organizm to ‘qimalarini faol kesib o ‘tadi.
Bu nurlanishdan himoyalanish uchun q o ‘rg‘oshindan ishlangan qalin
ekrandan foydalaniladi.
Radiaktiv m oddalar organizm ning ichiga havo bilan, nafas olish
jarayonida h am da zararlangan ichim lik suv va ozuqa bilan kirishi
m umkin. Ichki zararlanishda radioaktiv nurlarning xavflilik darajasi
bo‘yicha quyidagi tartibda joylashadi: a -n u rlan ish eng havfli hisobla-
nadi, kcyin /?- va y-nurlanishdir.
Ionlashtiradigan nurlanishning biologik ta’siri quyidagi ko ‘rsatkich-
larga bog‘liq:
— radioaktiv m oddaning faolligi;
— nurlanishning um um iy m iqdori;
— nurlantiruvchining ta ’sir etish vaqti;
— nurlanishning turi;
— nurlanayotgan obyekt m aydonining kattaligi;
— radioaktiv izotoplarning organizm dan chiqib ketish tezligi;
— organizm ning sliaxsiy xususiyatlari:
Radioaktiv m oddaning faolligi qanchalik katta b o ‘lsa, uning xavflilik
darajasi shunchalik ortib boradi. Faolligi kichik b o ig a n , ya’ni nurianish
m iqdori ham kam b o ‘lgan m oddalar organizmga sezilarli salbiy ta ’sir
ko‘rsatmaydi.
B unday m o d d alar tib b iy o td a davolash m aqsadida q o ‘llaniladi
(masalan, radon vannalarida).
Radioaktiv m oddalam ing xavflilik darajasi uni organizm dan chiqib
ketish tezligiga ham b o g iiq . Agar bu m oddalar insonlarning ozuqa
bilan iste’m ol qilayotgan elem entlar bilan bir xil b o ‘lsa (N a, K, C l va
hokazo), ular organizmda uzoq vaqt saqlanib turm asdan shu elem entlar
bilan birga chiqib ketadi. M asalan, inert gazlar —Xe, Ar, K r m a iu m
vaqtdan so ‘ng organizm dan t o li q chiqib ketadi.
Radioaktiv m oddalam ing organizmdan chiqib ketishi tezligi ularning
yarim yemirilish davriga ham b o g liq . Tibbiyotda yarim yemirilish davri
juda qisqa b o ‘lgan radionuklidlar tashxiz q o ‘yishda ishlatiladi.
Ba’zi bir radioaktiv m oddalar organizmga tushganda un d a bir xil
taqsim lanadi. Ayrim m oddalar esa m a iu m a ’zolarda to ‘planib boradi.
M asalan, radiy, uran, plutoniy so‘ngaklarda, stronsiy, ittriy, kobalt
esa qizilo‘ngach va o ‘pkada t o ‘planadi.
Radioaktiv m oddalar tirik organizmlarga ikki xil ta ’sir ko‘rsatishi
mumkin:
1
— som atik ta ’sir, ya’ni bevosita nurlangan organizmdagi keyin-
chalik m a iu m vaqt davomida kelib chiqadigan o ‘zgarishlar;
2
— genetik ta ’sir, ya'ni nurlanish ta ’sirida insonning gen va xro-
m osom lardagi o ‘zgarishlar orqali uning kelajak avlodlarga b o ‘lgan
ta ’sirlar.
Tirik organizm larda nurlanish ta ’sirida nur kasalligi kelib chiqishi
m um kin. N urlanish qisqa m uddatli va uzoq m uddatli bo'Hshi m umkin.
Qisqa m uddat davomida nurlangan organizmda qondagi leykositlarning
kamayishi, ko'ngil aynashi, holsizlanish holatlari kuzatiladi.
lonlashtiradigan nurlanish bevosita va bilvosita ionlashtiradigan
b o iis h i mumkin. Bevosita ionlashtiradigan nurlanishga boshqa atom lar
bilan to ‘qnashganda ulam i ionlashtirishga yetarli darajada kinetik ener-
giyaga ega b o ig a n a , j3 - va boshqa nurlanishlar kiradi.
Bilvosita ionlashtiradigan nurlanish zaryadlanm agan zarralardan
tashkil topgan b o iib (neytron, foton), uning atrof-m uhit bilan o ‘zaro
ta ’siri natijasida ionlashishga olib kelishi m um kin b o ig an faol zarralarni
hosil b o iish ig a ohb keladigan nurlanishdir.
Ionlashtiradigan nurlanish m o dd a bilan to ‘qnashganda o ‘zining
energiyasini qism an yo'qotadi. Bu energiyaning bir qismi m oddaga
o i a d i va uning tarkibidagi hosil b o ig a n faol zarralarning kinetik
energiyasiga aylanadi. Tirik organizmlardagi radiatsion zararlanishlar
asosan shu zaryadlangan zarralar, ya’ni ionlam ing tirik m oddaning
tarkibidagi m olekulalari bilan reaksiyaga kirishishiga va natijada erkin
radikallar hosil b o iish ig a bogiiqdir.
T irik organizm ning asosiy massasi suvdan tashkil topgan (inson-
larda 75%). Shuning uchun, ularning nurlanishi natijasida ionlash-
tiruvchi nurlanishning k o ‘p qism i suvga yutiladi va nihoyatda yuqori
darajada kimyoviy faol b o ig a n H va O H radikallarini hosil b o iish ig a
olib keladi. Bu radikallar to ‘g ‘ridan to ‘g ‘ri o ‘zi yoki ikkilam chi o ‘zga-
rishlar hisobiga hosil b o ig a n oksidlantiruvchi m oddalar (m asalan,
vodorod peroksidi) orqali organik m oddaning m olekulalari bilan
reaksiyaga kirishib, tirik m oddaning to ‘qim alarini parchalanishiga olib
keladi.
lonlashtirm aydigan nurlanishga rad io to iq in lar, ultratovush, televi-
deniye, navigatsion m ajm u alar, sanoat p ech lar, UV Ch, lazerlar,
fotogeneratorlar va boshqaiar kiradi. Bu nurlanish, ularning insonlarga
ta ’sir etish darajasi ularning chastotasiga b o g iiq . Chastota qanchalik
yuqori b o is a , ular k o ‘zga salbiy ta ’sir ko‘rsatishi va kuydirishlarga
olib kelishi m umkin.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.www.fayllar.org
2.www.xozir.org
3.www.wikipediya.com
4. Макаров .Г В Охрана труда химических промышленности Москва 1989 г
Do'stlaringiz bilan baham: |
