Kimyoning asosiy tushunchalari. Kimyoning asosiy qonunlari. Atom tuzilishi. Kimyoviy elementlar davriy jadvali. Kimyoviy kinetika va kimyoviy muvozanat

Kimyoning asosiy tushunchalari. Kimyoning asosiy qonunlari. Atom tuzilishi. Kimyoviy elementlar davriy jadvali. Kimyoviy kinetika va kimyoviy muvozanat.

Asosiy tushunchalar.

Moddalar oddiy va murakkab moddalarga boʼlinadi.

Oddiy moddalar bir xil elementdan tashkil topgan boʼlib, Na, K, Fe, H2, O2, Cl2, N2 va xakozolar kiradi.

Murakkab moddalarga oksidlar, asoslar, kislotalar va tuzlar kiradi. Bu moddalar anorganik birikmalarning sinflari deyiladi.

Oksidlar

• Elementlarning kislorod bilan xosil qilgan birikmalariga oksidlar deyiladi. Ular kimyoviy xossalariga koʼra tuz xosil qiluvchi (asosli, kislotali va amfoter) va tuz xosil qilmaydigan (betaraf) oksidlarga boʼlinadi.
• Gidratlari asos xossasiga ega boʼlgan oksidlarga asosli oksidlar Na2O, CaO, FeO, Fe2O3. Gidratlari kislota xossasiga ega boʼlgan oksidlarga kislotali oksidlar: CO2, SO3, P2O5 kabi metallmas oksidlari, misol boʼladilar.
• Gidratlari xam asos, xam kislota xossasiga ega boʼlgan oksidlarga amfoter oksidlar deyiladi.
• Masalan: Al2O3, ZnO, Cr2O3.

Kislotalar

Tarkibida vodorod atomlari boʼlgan va bu vodorod atomlari metall atomlari bilan oʼrin almashinishi natijasida tuz xosil qiladigan, murakkab moddalarga kislotalar deyiladi. Masalan: HCl, H2SO4, H3PO4 , H2CO3.

Аsoslar

• Аsosli oksidlarning gidratlariga asoslar deyiladi.
• Аsoslarning nomi, element nomiga gidroksid soʼzi qoʼshish bilan xosil qilinadi. Masalan, NaOH – natriy gidroksid, Ca(OH)2 – kalqtsiy gidroksid va boshqalar.
• Аmfoter gidroksidlar. Kislotalar bilan asos sifatida, asoslar bilan esa kislota sifatida reaktsiyaga kirishib, ikkala xolda xam tuz xosil qiladigan gidroksidlarga amfoter gidroksidlar deb ataladi.

Tuzlar

• Kislota tarkibidagi vodorod atomlarining metall atomlariga toʼla yoki qisman almashinishi natijasida xosil boʼlgan murakkab moddalar tuzlar deyiladi.
• Tuzlar molekulasi tarkibiga koʼra oʼrta, nordon (gidro), asosli (gidroksi), qoʼsh va aralash tuzlarga boʼlinadi.
• Molekulasi tarkibida faqat metall ioni bilan kislota qolditsi boʼlgan tuzlar oʼrta tuzlar deyiladi. Masalan: NaCl – natriy xlorid, MgSO4 – magniy sulfat, KNO3 – kaliy nitrat va boshqalar.
• Molekulasi tarkibida metall ioni bilan vodorod ioni va kislota qolditsi boʼlgan tuzlar nordon tuzlar deyiladi.
• Masalan: KHSO4 - kaliy gidrosulfat, Ca(HCO3)2 – kalqtsiy gidrokarbonat, Mg(H2PO4)2 – magniy digidrofosfat.

Moddalar massasining saqlanish qonuni.

Reaksiyaga kirishayotgan moddalarning massasi reaksiya natijasida hosil bo’ladigan moddalarning massasiga hamma vaqt teng bo’ladi.

Bu qonuni 1748 yilda М.V. Lomonosov ta'rifladi. 1789 yilda esa moddalar massasining saqlanish qonuni fransuz kimyogari Lavuaze tomonidan kashf etildi (Lomonosov ishidan bexabar)

Kimyogar bu qonundan foydalanib, o’zi bajargan tekshirishlarning to’g’ri yoki noto’g’riligini doimiy tekshirib ko’ra oladi, chunki tajribadan avval olingan moddalar og’irligining tajribadan keyin hosil bo’lgan moddalar og’irligiga teng kelmay qolishi tekshirishda xato qilinganligini ko’rsatadi.

Tarkibning doimiylik qonuni

Tarkibning doimiylik qonuni kimyoning asosiy qonunlaridan biri. 1809-yilda fransuz kimyogari J. Prust kashf etgan.

Har qanday kimyoviy toza birikma olinishi usulidan qat'iy nazar o’zgarmas miqdoriy tarkibga ega. 

Ekvivalеntlar qonuni

Ingliz olimi J.Dalton elеmеntlar muayyan miqdorlardagina o’zaro birika oladi, dеgan fikrni aytdi va bu miqdorlarni “ birikuvchi miqdorlar” dеb atadi. Ammo kеyinroq bu tеrmin o’rniga ekvivalеnt tеrmini qabul qilindi. Ekvivalеnt so’zi - tеng qiymatli dеmakdir.

Elеmеntlar o’z ekvivalеntlariga proportsional miqdorlarda o’zaro birikadi va almashinadi.

Elеmеntning 8 og’irlik qism qislorod bilan yoki 1og’irlik qism vodorod bilan birikadigan yoki birikmalarda shuncha kislorod yoxud shuncha vodorod o’rnini oladigan miqdori shu elеmеntning ekvivalеnti dеb ataladi.

Avogadro qonuni

Italyan fizigi va kimyogari Amedeo Avogadro (1776-1856) 1811-yilda bu qonunni ta'rifladi va qonun Avogadro qonuni deb nom oldi

Teng hajmdagi istagan gazda bir xil sharoitda molekulalar soni bir xil bo‘ladi.

0,012 kg uglerodda nechta atom bo‘lsa, shuncha molekulaga ega bo‘lgan mazkur modda miqdori mol deyiladi. Bu holda Avogadro qonunini bunday ta'riflash ham mumkin: «Istagan moddaning bir moli tarkibida ayni bir xil sondagi molekulalar bo‘ladi». Bu son Avgoadro soni deb nom oldi. U 6,02·10-23 mol-1 ga teng.

kimyoviy kinetika

Kimyoviy reaksiyalarning tezliklari va mexanizmlari haqidagi ta’limot kimyoviy kinetika deyiladi.

Kimyoviy reaksiyaning tezligi deganda sistema hajmi o’zgarmaganda reaksiyaga kirishayotgan moddalardan birining konsentratsiyasining vaqt birligi ichida o’zgarishi tushuniladi.

Reaksiyaning o’rtacha tezligi (ν)

Reaksiyaning tezligi faqat musbat kattalik bo’lishi mumkin: shu sababli minus ishora qo’yiladi. ν = -

Kimyoviy reaksiyaning tezligi reaksiyaga kirishayotgan moddalarning tabiatiga, reaksiyaning borish shart-sharoitlariga: temperatura, konsentratsiya, katalizatorga, gazlar bol’sa, bosimga, qattiq moddalarda – maydalangaligiga bog’liq.