Kimyoviy yotqiziqlar

II BOB KIMYOVIY YOTQIZIQLAR
2.1Kimyoviy yotqiziqlarning xususiyati
Xemogen ( kimyoviy ) yotqiziqlar- kimyoviy yoki biokimyoviy reaksiyalar, suv haroratining o’zgarishi natijasida hosil bo’lgan cho’kindi yotqiziqlardan iborat. Bularga ayrim ohaktoshlar, dolomitlar, silitkitlar, ( yashmalar, djepilitlar va boshqalar ) har xil tuzlar, g’uddalar kiradi.
Kimyoviy yotqiziqlar geoarxeologik kintekslaridan biri bo’lib, ular arxeologik hududlarda va geologik qatlamlarning asosida shakllangan. Ochiq havoda, bug’lanish baland bo’lgan hududlarda kimyoviyotqiziqlar eski ko’l o’zanlari va yotqiziqlarga o’xshagan hududiy yuza qismlari bilan aloqador hisoblanadi.
Kimyoviy yotqiziqlar O’lik dengizi sohillaridagi so’ggi pleystotsen davrida rivojlangan g’orlarda, Lizan ko’lidagi qatlamdan topilgan. Arxeologik izlanishlarda qatlamlarning bir xil turlari g’ayrioddiy shaklga bo’lib, Amerikaning baland tekisliklari va Avstraliyaning Mungo ko’lidan ma’lum bo’lgan.
Ikkilamchi kimyoviy tuzlar va minerallarning ko’pchiligi tuproq sharoitida, sayoz chuqurliklarda yoki yuzalarda paydo bo’lgan. Kalsiy, gips va boshqa kimyoviy moddalar quruq va namchil sharoitlar uchun umumiy minerallar hisoblanadi. Temir va marganes oksidining shakllanishi Angliyaning Boxgrove singari seryomg’ir hududlarida sodir bo’ladi. Transval g’orida esa karbonatning to’planishi ochiq havoda bahor faslida sodir bo’ladi. Germniyadagi Bilzingslebenda hududida o’rta pleystotsen ketma- ketliklari saqlangan, uning homo erutus manzilgohlarini o’z ichiga oladi.
G’orlar kimyoviy yotqiziqlarni ajabtovur ko’rinishlaridan biri hisoblanadi. Ular o’z ichiga quyidagi kimyoviy yotqiziqlarni qamrab oladi, jumladan, oksid, sulfid, nitrat, xalit, karbonat, fosfat, silikat va h. k. Karstik relyeflardagi arxeologik va eng qadimgi g’orlarning aksariyatida uchraydigan asosiy elementlar karbonat hisoblanadi. Fosforga o’xshagan ko’plab minerallar ko’pchilik g’or makonlarda, ayniqsa O’rtayer dengizi iqlim sharoitlarda uchrab, undan boshqa sharoitda kam bo’ladi. Bu fosfatlar ko’rshapalaklardan, dengiz qushlaridan, umurtqalilar, ( giena) suyaklar va daraxtlardan hosil bo’ladi.
Minerallar
Mineral ( lotincha minera – madan ) – yer qarida va yuzasida tabii jarayonlar tufayli kimyoviy elementlarning birikishidan vujudga keluvchi, kimyoviy tarkibi, tuzulishi, xossalari bo’yicha o’ziga xos bo’lgan tabiiy jismdir. Minerallar aksariyat hollarda kristalli va amorfli qattiq jismlar hisoblanadi.
Tabiatda uch mingdan ortiq minerallar topilgan, ammo ularning oz qismigina yirik to’plamlar hosil qiladi: bnday minerallar jins hosil qiluvchi deyiladi.
Jins hosil qiluvchi minerallar yer po’stida eng keng tarqalgan. Tog’ jinslarining doimiy asosiy tarkibiy qismlari hisoblanuvchi tabiiy birikmadir. Tog’ jinslarining xar bir genetik guruhiga o’zining juns xosil qilⁱuvchi minerallari xos bo’ladi.
Minerallar tasnifi
Minerallarning zamonaviy tasnifi asosiga kimyoviy tarkibi va Kristal strukturasini ko’zda tutuvchi kristallokimyoviy tamoyil olingan. Tasnifning bunday birligi bo’lib mineral turi hisoblanadi. Tarkibi va strukturasi bo’yicha o’xshash mineral turlar auruxlarga, kichik sinflarga birlashadi. Eng yirik sistematik tabaqa bo’lib turkum hisoblanadi.
Sakkiz sinf vazillari mavjud;
Ular- silikatlar va alyumosilikatlar
Oksidla va gidrooksidlar
Sulfitlar va sulfadlar
Karbonatlar va galogenidlar
Fosfatlar va elementlar
Yer po’sti og’irligining 70 foizidan ortig’ini ikki element egallaydi; kremniy va kislorod. Kremniy tabiiy birikmalarda kislorodning to’rtta atomi bilan bog’langan (SiO4) bo’lib, bu kremnekislorodli tetraebr deyiladi. Kislorod boshqa strukturaviy turlarni ham hosil qiladi, ammo uning kremnekislorodli tetraedrlarda qatnashishi juda muhim hisoblanadi.
Kremnekislorodli tetraedrlar eng muhim jins hosil qiluvchi silikatlar va alyumo-silikatlar guruhidagi minerallar strukturasining asosini tashkil etadi. Kremnekislorodli tetraedlarning o’zaro bog’lanish tartibiga muvofiq silikatlar va alyumosilikatlar orasida orolli, halqali, zanjirli, tasmali, varaqli va karkasli silikatlar ajratiladi.
Strukturasida kremnekislorodli etraedrlar bir-biridan ajralgan silikatlar orolli yoki ortosilikatlar deyiladi.
Organik moddalar va yotqiziqlar subareal hamda subekvatorial mintaqalarda joylashadi. Tuproqdagi gorizonga o‘xshagan subareal mintaqalardagi organik moddalar buzilib ketayotgan shakllarda hosil bo￡ladi. Yemirilish natijasida organik moddalar yerostiga singadi, mikrobiologik harakatlar esa o‘simlik eroziyasiga sababchi bo‘ladi. Bu ko‘proq quruq iqlimli suvsiz va kislorodsiz holatlarda bakteriya va oksidlar tomonidan vaziyatni yanada og'irlashtiradi. Qalin narsalar jamlanmasi torflar ichida sodir bo‘ladi. Kislota bilan bog‘langanligi sababli o‘simlik qoldiqlari va hayvon to‘qimalariga qaraganda suyaklar karnroq saqlanib qoladi. Torf qatlami, jumladan, Angliyadagi Lindov Man botqoqligida, Daniyadagi Tollund Manin va Floridadagi Vindover manzilgohidan umuman shikastlanmagan miya to‘qimalari topilgan va bir qancha qoldiqlar saqlanib qolgan. Garchi bular golotsen davriga misol bo‘lsa-da, taxminan 400 ming yilga oid quyi paleolit manzilgohi bo‘lmish Schoningenindan yog‘och nayzalarini
ham aytib o‘tishimiz mumkin.
Geoarxeologik izlanishlardagi bosh obyektlar qatlamlar bo‘lib, arxeologik madaniy qatlam bilan bog‘liq yotqiziq arxeologik yotqiziq nomi bilan terminlashtiriladi. Arxeologik yotqiziqlarning eng yaxshi qismi tabiatdagi klastiklik, organik boy qatlamlar kombinatsiyasi, maxsus sharoitlardagi va g‘orlardagi kimyoviy yotqiziqlar hisoblanadi. Klastik yotqiziqlar manba tushunchasi, ko‘chish va qatlam
tushunchalarini o‘z ichiga oladi. Muhitlaming tnrlicha joylashuvi ostidagi tuproq shakllarining biri muqim joylashadi. Balchiq va gilga o'xshagan detrital tarkibiy qismlar ko‘chirib olib kelingan bo‘lishi mumkin va tuzlar o‘sha bir xil gorizontlarda erib qolgan bo‘lishi mumkin. Dinamika esa detsimetr va santimetrda umumiy jovini o‘zgartirish va vertikal ko‘chishlardan biri hisoblanadi. Tuproq namunalari, arxeologik tuproqlar, ixcham tuproq va kompakt tuproqlar bo lib, bular yotqiziq termini bilan ishlatiladi. Manbalardagi ko‘plab joyl arda, muhokamalarda yotqiziqlarning shakllanish dinamikasi tuproqlardan juda ham farq qiladi.