Kino va adabiyot. Kino va teatr

Kino san’atining texnikaviy va badiiy asoslari

  San’atning yangi turi bо‘lgan kinoning vujudga kelishi va rivojlanishi fan, texnika taraqqiyoti hamda ungacha bо‘lgan san’at turlarining erishgan yutuklari bilan bog‘liqdir. Kinoning paydo bо‘lishiga bir qator kashfiyotlar ham sabab bо‘ldi. XIX asrning oxirlarida odamlar turmushiga elektr quvvati kirib keldi, kimyo fani 

rivojlandi, u fotografiya (surat olish)ning paydo bо‘lishiga, keyinroq esa 

plyonkani ixtiro kilishda (1887 yil) katta rol о‘ynaydi. Bо‘lajak kino uchun J. Plato ixtiro etgan harakatlanuvchi rasmlarga ega bо‘lgan apparat,  Edisonning harakatni plyonkaga uzatuvchi apparata muhim ahamiyat kasb etdi. Ayni vaqtda proyeksion apparatni ham yaratish yuzasidan tajribalar olib borildi. Bir qancha mamlakatlarda (AQSH, Germaniya, Fransiya, Rossiyada) kinoni kashf etish 

yuzasidan aniq maqsadga qaratilgan izlanishlar olib borildi va asosiy texnikaviy

kashfiyotlar qilindi: suratga oluvchi va kursatuvchi (syomka va proyeksion)

apparatlar yaratildi, maxsus kinoplyonka ishlab chiqildi. Xuddi mana shu

narsalardan ixtirochi aka-uka L. va O. Lyumyerlar (1895 yil 28 dekabr) Parijda

"Poyezdning kelishi", "Jiqqa hо‘l sug‘oruvchi", "Bolani ovqatlantirish" nomli

dastlabki filmlarni suratga olish va namoyish qilish uchun foydalandilar. Ushbu

kun kino san’atining vujudga kelish kuni hisoblanadi.

Kinoning san’at turi sifatida shakllanishida an’anaviy san’atlar ham sezilarli

ta’sir kо‘rsatdi. Qadim zamonlarda jahon xalklari qoyalarga chizib qoldirgan

rasmlar, miniatyuralar, XVIII va X1Xasrlarda esa grafikaning rivojlanishi,

rangtasvir va nihoyat, fotografiyaning paydo bо‘lishi — bularning hammasi

makon va vaqt, harakat va vaqtni birlashtirish yо‘llarini izlash bilan tо‘liq bо‘ldi.

Har bir san’at turini batafsil  о‘rganishda  shu  muhim  vazifalarni  hal  etishga

intilishni kо‘ramiz. Masalan, har qanday sharq miniatyurasining kompozitsiyasi

unda kechayotgan harakatning murakkab izchil uyg‘unlashuvidan iborat bо‘lib,

bu esa ularning mualliflari о‘z asarlarida vaktni aks ettirishga intilganliklarini

kо‘rsatadi.

Kо‘pgina rassomlarning ijodida (Domye: "Don Kixot va Sancho Panso",

mashhur fransuz fotografi Pol Nodarning olgan rasmlarida) zamonaviy til bilan

aytganda "seriyalik"ning paydo bо‘lishini, ularda vaqt va harakat jarayonini tо‘liq

kо‘rsatib berishga, gavdalantirishga intilishni kо‘rish mumkin. Jahon rassomlari

о‘z san’atlarida shunday ifoda vositalarini izlaganlarki, natijada ular о‘zlari

ishlagan rasmlarda harakatni g‘oyat xilma-xil plan va rakurslarda kо‘rsatib

berishga erishganlar.

Vaqt va makonda harakat dinamikasini tasviriy san’at orqali kо‘rsatib berish

yо‘lidagi tinimsiz izlanishlar rassomlardan P.Breygel, I.Repin hamda

impressionistlar asarlarida kuzatiladi. Binobarin, yosh kino ham ana shu

izlanishlarga befarq bо‘la olmadi, u о‘zining rivojlanishida ana shu izlanishlar

natijalaridan foydalandi. Kino ovozsiz bо‘lgan davrda uning tasviriy san’atga

yaqinligi, ayniqsa yaqqol seziladi. Shunga kо‘ra kо‘pgina kino

nazariyotchilarining kinoni tasviriy san’atga mansub deb hisoblashlari bejiz

emas. Masalan, buyuk kinorejissyor S. M. Eyzenshteynning fikricha, kino tarixi 

rangtasvir tarixining bir qismidir.

Kino  о‘zigacha bо‘lgan barcha san’atlar tajribasini о‘zlashtirgan hodda shakllandi. Bu san’atlarning har biridan

о‘zining ifoda vositalarini rivojlantirishga yordam beradigan hususiyatlarni olishga intildi. Uzbek badiiy kinosi shakllanib

kelayotgan davrda (1927 yilda) Fitrat о‘zining "San’atning manbai (kelib chikishi)" nomli maqolasida "kino ham teatr

singari oltita ajoyib san’at: raqs, musiqa, adabiyot, rangtasvir, haykaltaroshlik, me’morlikdan kelib chiqqan: yoki boshqacha

qilib aytganda: kino oltita qadimiy ajoyib san’atning samarali mevasidir", deb yozgan edi. Oradan biroz vaqt о‘tgach kino muayyam gajribaga ega bo’ldi, bu tajriba nazariy umumlashmalar qilish imkopini berdi va kino tо‘g‘risida kо‘plab asarlar yozgan S. M.Eyzenshteyn ham "kinodagi har bir unsurning iddizlari boshqa sar’atlarda yotadi", "chunki kinoning о‘z-о‘zidan vujudga kelish nazariyasi allaqachon о‘z umrini yashab bо‘lgan", "kinoning hususiyatlarini san’atning bir-biriga yaqin turlaridan qidirish kerak", deb hulosalar chiqargan.

Kino о‘zining shakllanish bosqichida bir-biriga yaqin san’atlardan tajribalarni singdirib olganligi bois qisqa vaqt ichida chinakam san’atga aylanishiga, an’anaviy san’atlar bilan bir safda turishiga imkon yaratildi.Kino rivojlangani sari uning muayyan mamlakatdagi badiiy madaniyat tizimi bilan munosabatlari murakkablashib, chuqurlashib о‘zaro ijodiy aloqa, о‘zaro yordamlashish hususiyatlarini kasb etadi.