Kirish 3 I bob. Yosh voleybolchilarni tayyorlashda jismoniy qobiliyatlarning o’rni 5

2.4. Yosh voleybolchilarda sakrovchanlik sifatini harakatli o’yinlar yordamida o’stirish samaradorligi

Voleybolda o’yin malakalarini (to’p kiritish, uzatish, zarba berish, to’siq qo’yish) sakrab samarali ijro etish har bir o’yin ko’rinishini yoki butun o’yin taqdirini belgilaydi. Demak, shu sifat qancha yuqori rivojlangan bo’lsa shuncha to’p kiritish imkoniyati ortadi. Shuning uchun sakrovchanlik va tezkor sakrovchanlik sifatlarini voleybolga xos xususiyatga moslashtirib rivojlantirish nafaqat sport mahoratini takomillashtirish guruhlarida katta rol o’ynaydi, balki bunday ixtisoslashtirilgan sifatlarni dastlabki o’rgatish bosqichidanoq boshlab shakllantira borish muhim ahamiyat kashf etadi [21]. Yuqorida qayd etilgan nazariy g’oyalar va uslubiy mulohazalar mazkur bitiruv malakaviy ish bo’yicha yosh voleybolchilar ishtirokida pedagogik tajriba o’tkazishga da`vat etib olib borilgan tadqiqot natijalari shuni ko’rsatdiki, yosh voleybolchi bolalardan iborat nazorat va tajriba guruhlariga sakrovchanlik sifatiga oid ko’rsatkichlar pedagogik tadqiqotdan avval deyarli bir xil darajada ekanligi kuzatildi (8-jadval). Jumladan, joydan turib vertikal sakrash nazorat guruhidagi bolalarda o’rtacha 33,4±2,2 sm ni tashkil etgan bo’lsa, tajriba guruhida ushbu ko’rsatkich 32,4±2,6 sm ga teng bo’ldi.
8-jadval
10-11 yoshli voleybolchilardan iborat nazorat (n) va tajriba (t) guruhlarida sakrovchanlik sifati 1 oylik pedagogik tadqiqot,
N-n=10; T-n=10

Me`yoriy mashq	Tajribadan oldin		Tajribadan so’ng
	n	t	n	t
Joydan turib vertikal sakrash (sm)	33,4 ±2,2	32,8 + 2,6	35,2 ±2,3	39,3±3,2
Joydan turib uzunlikka sakrash, (sm)	170,4±3,3	171,0±3,6	176,2 ± 3,2	181,2±2,8

Joydan turib uzunlikka sakrash sifati nazorat guruhida 170,4+3,7 sm, tajriba guruhida 171,6±3,6 sm ga teng ekanliga kuzatildi. E`tiborga loyiq joyi shundaki, gandbol bo’yicha ishlab chiqilgan BO’SM dasturida shu yoshdagi bolalarda joydan turib uzunlikka sakrash ko’rsatkichi o’rtacha 175 sm ga teng deb meyoriy mezon qabul qilingan. Aniqrog’i 10 yoshli bolalarda - 170 sm, 12-yoshli bolalarda esa 180 sm deb belgilangan. Afsuski ushbu mualliflar tomonidan joydan turib yoki kelib vertikal sakrash sifatlari me`yor sifatida taqdim etilmagan

Yosh voleybolchi bolalarda joydan turib vertikal sakrash 40-42 sm miqdorida me`yor qilib olingan. Joydan turib uzunlikka sakrash esa 180-186 sm qilib belgilangan [9].
R.S. Nasimov (1987) shu yoshdagi bolalar sakrovchanligini o’rganib, bu sifatni 39,3-46,5 sm ga teng ekanligini kuzatgan. Ko’rinib turibdiki, turli mualliflar ushbu sifatlarning rivojlanganlik darajasini turlicha baholaganlar.
Basketbolda, misol uchun, vertikal sakrash darajasi 10-11 yoshli bolalarda 30 sm deb belgilangan [21].
Fikrimizcha, mazkur sifatlarni shu yoshdagi bolalarda har xil darajada belgilanganiga tadqiqotchilarning tekshiruvga turlicha yondoshishi, tekshiruv shartlarini bir xilda emasligi yoki turli mintaqada yashovchi bolalarniig jismoniy tayyorgarligi turlicha bo’lganligi bilan bog’liqdir. Vaholanki, gandbol, voleybol, basketbol kabi sport o’yinlarida sakrovchanlik sifatlari birdek muhim ahamiyatga egadir.
Bizning tadqiqotimizda qo’llanilgan test mashqlari har bir bolada 3 martadan qabul qilinib, eng yaxshi natija tanlab olingan edi.
1 oylik pedagogik tadqiqot natijasida tajriba guruhida olingan ko’rsatkichlar nazorat guruhidaga bolalar ko’rsatgan natijalarga nisbatan talaygina farq qildi. Chunonchi, agar nazorat guruhida tajriba boshlanishidan avval joydan turib vertikal sakrash 33,4 sm ga teng bo’lgan bo’lsa, tadqiqot muddati tugaganidan so’ng bu ko’rsatkich 35,2 sm ga ortdi (farq 1,8 sm). Joydan turib uzunlikka sakrash shu guruhda tadqiqotdan oldin 170,4 sm, tadqiqotdan so’ng 176,2 sm ga teng. bo’ldi (farq 5,8 sm).
Pedagogik tadqiqot davomida sakrovchanlik va maxsus sakrovchanlik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan estafetali-o’yin mashqlari bilan shug’ullangan tajriba guruhidagi bolalarda o’rganilayotgan ko’rsatkichlarning o’sish darajasi o’ta samarali rivojlanganligi kuzatildi. Jumladan, pedagogik tadqiqot boshlanishidan avval tajriba guruhida joydan turib vertikal sakrash 32,8 sm ga teng bo’lsa, tadqiqot so’ngida bu ko’rsatkich 39,3 sm (farq 6,5 sm) gacha o’sdi. Joydan turib uzunlikka sakrash - 170,4 sm dan 181,2 sm ga ortgani kuzatildi. Binobarin, pedagogik tadqiqot davomida qo’llanilgan maxsus estafetali-o’yin mashqlari sakrovchanlik sifatini rivojlantirish borasida o’ta samarali ekanligini isbotlab berdi. Alohida shuni ta`kiddash lozimki, tajriba guruhida shug’ullangan bolalarda nafaqat o’rganilayotgan maxsus jismoniy sifatlar tez sur`atlar bilan rivojlanganligi namoyon bo’ldi, balki bu bolalarda faollik va qiziqish alomatlari yaqqol ko’zga tashlandi, o’yin malakalarini o’zlashtirish jarayoni ancha yengil kechayotgani kuzatildi. Bundan tashqari shu guruhdagi bolalarda mashqlarga ijodiy yondoshish alomatlari yaqqol ko’zga tashlandi.
Ehtimol qilish mumkinki, mazkur guruhda qo’llanilgan nostandart estafetasimon mashqlar o’yin tarzida tashkil qilingani sababli bolalarda harakat erkinligini vujudga keltirgan. Ma`lumki, o’yin tarzida qo’llaniladigan mashqlar bolalar organizmida (ho’jayra, to’qima, mushak tolalari va h.k.) o’ta charchash yoki zo’riqish alomatlari tez paydo bo’lishini orqaga suradi. Buning sababi, o’yin davomida shu bolalarning emotsional holati ko’tariladi, ular yuklama haqida o’ylamaydilar. Boshqacha qilib aytganda bunday nostandart o’yin yuklamalari bolalarni charchashdan chalg’itadi. Aynan shu holatlar shug’ullanuvchi yosh bolalarda jismoniy sifatlarni samarali rivojlanishiga turtki beradi.

XULOSALAR

1. 
   Ishda ko’rib chiqilgan adabiyotlar tahlili shundan dalolat beradiki, ko’p yillik sport mashg’uloti jarayonida yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlash ustivor jihatdan jismoniy sifatlarni rivojlantirish sur`atiga bog’liq. Ya`ni ushbu sifatlar qanchalik shakllangan bo’lsa, shug’ullanuvchilarning yoshidan qat`iy nazar texnik-taktik mahoratining o’sish darajasi shunchalik samarali kechadi. Bu borada sakrovchanlik sifati texnik-taktik tayyorgarlik ko’rsatkichlari bilan uzviy bogliqligi hamda mazkur sifatlar sport mahoratini progressiv taraqqiy etishida muhim rol o’ynashi yana bir bor e`tirof etildi.
   
2. 
   Sakrovchanlik sifatini tarbiyalashda nostandart o’yin mashqlarini qo’llash tajribasini o’rganish natijalari shuni ko’rsatdiki, murabbiylarning aksariyat qismi yosh voleybolchilarni tayyorlashda harakatli o’yinlardan deyarli foydalanmas ekanlar.
   
3. 
   Nazorat guruhiga mansub bolalar bilan amaldagi BO’SM dasturi asosida o’tkazilgan 1 oylik mashg’ulotlar boshida va yakunida o’rganilgan sakrovchanlik sifati sust rivojlanganligi kuzatildi.
   
4. 
   Bu muddat davomida tajriba guruhida sakrovchanlik sifatini rivojlantirish maqsadida qo’llanilgan harakatli o’yinlar qayd etilgan sifatlarni tez sur`atlar bilan rivojlanishiga olib keldi.
   
5. 
   Sinab ko’rilgan sakrovchanlik sifatini rivojlantirishga qaratilgan harakatli o’yinlar an`anaviy standart mashqlardan ustun ekanligi, hamda harakatli o’yinlar o’zining emotsional mohiyati tufayli mazkur sifatni samarali rivojlantirish qiymatiga ega ekanligi ilmiy jixatdan asoslandi.
   
6. 
   Yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlash bilan bo’lgan ko’p yillik mashg’ulot jarayonida yuqorida qayd etilgan harakatli o’yinlarni muntazam qo’llash nafaqat sakrovchanlik sifatini unumli shakllantirishga imkon yaratadi, balki shu asosda texnik-taktik mahoratni qisqa muddatlarda osonroq takomillashuviga asos bo’ladi.
   

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

1. 
   Karimov I. A.. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. T., “Ma`naviyat” nashr., 2008 26-b.
   
2. 
   Karimov I. A. «Sog’lom avlod bizning kelajagimiz». Sog’lom avlod dasturini tasdiqlashga bag’ishlangan majlisda so’zlagan nutqi. T. 2000 y.
   
3. 
   Karimov I. A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T:. O’zbekiston nashr. 1998 y. – 60 b.
   
4. 
   Barkamol avlod–O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.T., 1998. 6-b.
   
5. 
   O’zbekiston Respublika Prezidentining “Bolalar sportini rivojlantirish to’g’risida”gi Farmoni. Toshkent, 2002 yil 24 oktyabr.
   
6. 
   Ayrapetyants L.R. Voleybol. Toshkent, Zar qalam, 2006. 24-b.
   
7. 
   Ayrapetyants L.R., Godik M.A. Sportivnie igri. T., 1991. 18-b.
   
8. 
   Ayrapetyants L.R., Pulatov A.A. Voleybol nazariyasi va uslubiyati. //Oliy o’quv yurtlari uchun darslik. T.: Fan va texnologiya. 2012. -208 b.
   
9. 
   Ayrapetyants L.R., Pulatov A.A. Yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlashda tanlovning o’rni. «JT, sport va ma`naviyat» to’plami, T., 1995. 11-b.
   
10. 
    Vardiashvili I. R va boshq.. Talabalarning ilmiy bilish faoliyatlari. Qarshi, “Nasaf” nashriyoti, 2006. 7-b.
    
11. 
    Goncharova O.V. “Yosh sportchilarning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish”. T., O’zDJTI matbaa nashriyoti bo’limi, 2005 y. 57-b.
    
12. 
    Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati. Prof. R.Salomovning umumiy tahriri ostida. 1 tom. T., “ITA Press” nashr., 2014. 78-b.
    
13. 
    Kerimov F.A. Sport sohasidagi ilmiy tadqiqotlar. T., “Zarqalam” nashr., 2004. 112-b.
    
14. 
    Nasritdinov F.N., Qosimov A.Sh. O’zbek xalq milliy o’yinlari. T., 1 to’plam. 1993. – 27 b.
    
15. 
    Po’latov A.A. Voleybol. JTI talabalariga mo’ljallangan dastur. Ixtisoslik kursi. T., 1993. 15-b.
    
16. 
    Po’latov A.A. O’rgatish uslubiyatiga noan`anaviy yondoshish masalalari. O’qituvchilar va talabalar ilmiy konferentsiyasi to’plami. T., 1994. 32-b.
    
17. 
    Usmonxo’jaev T., Xo’jaev F.. 1001 o’yin. T., “Ibn Sino”nomidagi nashr., 1990. 45-b.
    
18. 
    Usmonxo’jaev T.S., Qosimova M.U. 500 mashq va harakatli o’yinlar. T.: O’zDJTI nashriyot bo’limi. 1999. – 60-b.
    
19. 
    Usmonxo’jaev T.S., Xo’jaev F. Harakatli o’yinlar. T.: O’qituvchi, 1992.- 80- b.
    
20. 
    Xo’jaev F., Usmonxo’jaev T. Boshlang’ich sinflarda jismoniy tarbiya darslari. T., 1996. 123-b.
    
21. 
    F. Xo’jaev. Basketbol darslarida harakatli o’yinlar. T., 2001. 4-b.
    
22. 
    www.voleybol.uz.
    
23. 
    www.ziyonet.uz.
    
24. 
    www.uzsport.uz.
    
25. 
    www.yandex.ru.