Kirish Asosiy qism 1 Nomoddiy aktivlar haqida umumiy tushuncha

AQ

YES

=

--------------

AM

AXM

=

------------

x100%

OES

=

------------

AM

100

AM

12x100

YES — yillik eskirish summasi;
AQ — aktivning amortizatsiyalanadigan qiymati;
AXM — aktivning xizmat muddati;
AM — amortizatsiya me’yori;
OES — oylik eshkirish summasi.
Ushbu usul amortizatsiya faqat foydali xizmat muddatiga bog‘liq degan taxminga asoslangan. Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda eskirishni hisoblash usuli amortizatsiya summasini aktivning taxmin qilinayotgan ishlatilishi yoki taxmin qilinayotgan ishlab chiqarish unumdorligidan kelib chiqqan holda hisoblashga asoslangan. Bunda amortizatsiya quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:

		AQ
AS	=	------------------------	x DBS
		CHBS

AS — amortizatsiya summasi;
AQ — aktivning amortizatsiyalanadigan qiymati;
DBS — mazkur davrdagi birliklar soni;
CHBS — aktivning butun foydali xizmat muddati uchun hisoblab chiqilgan (chamalangan) birliklar soni.
Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda eskirishni hisoblash usuli amortizatsiya (eskirish) faqat foydalanish natijasi bo‘lib hisoblanishigagina asoslanadi va davrning bir qismi uning hisoblanish jarayonida biror-bir rolь o‘ynamaydi. Nomoddiy aktivlar (nomoddiy aktivlar) predmeti korxonaning buxgalteriya hisobida nisbatan yaqinda paydo bo'ldi. Bu bu aktiv ekzotik yoki ma'lum darajada kamdan-kam degani emas. Ko'rib chiqilayotgan nomoddiy aktivlar doirasi, aksincha, keng va amalda hech qanday tarzda cheklanmagan, ammo aktiv ushbu toifaga kirishi uchun ba'zi talablarga javob berishi kerak.Hozirda ushbu nom uchun aniq ta'rif mavjud emas, buxgalteriya hisobi to'g'risidagi 14/07 sonli "Nomoddiy aktivlarni hisobga olish" raqami asosida ushbu turdagi ta'rifni olish mumkin: buxgalteriya hisobidagi nomoddiy aktivlar hisobotga beriladi va baholanadi, bu tashkilotning moliyaviy salohiyatining bir qismi, jismonan baquvvat emas, vaqt o'tishi bilan foyda olish uchun xizmat qiladi.Aktivdan intensiv foydalanilganda, ayniqsa ilmiy-texnikaviy jarayonning katta ta’sirida aktiv eskirishini jadallashtirilgan amortizatsiya usullari asosida hisoblash maqsadga muvofiqdir.Kamayib boruvchi qoldiq usuli hisoblanadigan amortizatsiya summasini aktivning foydali xizmat muddati mobaynida kamayishini anglatadi. Ushbu usulda teng maromli usulida foydalaniladigan me’yorga qaraganda ikki baravar oshirilgan amortizatsiya me’yori olinadi. Nomoddiy aktivlarga nisbatan qo‘llaniladigan amortizatsiya usuli vaqti-vaqti bilan qayta ko‘rib chiqilishi lozim, agarda ushbu aktivlardan iqtisodiy foyda olishning taxmin qilinayotgan chizmasida sezilarli o‘zgarishlar bo‘lgan holda, usul ushbu o‘zgarishlarni aks ettirish uchun o‘zgartirilishi va buxgalteriya baholarida o‘zgarishlar sifatida aks ettirilishi lozim, joriy va kelgusi davrlar amortizatsiya ajratmalariga esa tuzatish kiritilishi lozim.Davrdagi amortizatsiya ajratmalari quyidagi buxgalteriya o‘tkazmasi bilan bank xarajatlariga kiritiladi:
Dt 56618 «Nomoddiy aktivlarning eskirish summasi»
Kt 16605 «Nomoddiy aktivlarning yig‘ilgan amortizatsiyasi» (kontr-aktiv)
Nomoddiy aktivlar quyidagilar natijasida balansdan hisobdan chiqariladi:
1) to‘liq eskirishi;
2) sotilishi;
3) tekinga berilishi;
4) fors-major holatlarida.
Nomoddiy aktivlarning chiqib ketishidan yuzaga keladigan foyda yoki zararlar aktivni sotishdan sof tushumlarning baholangan summasi bilan uning qoldiq qiymati o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadi hamda daromad yoki xarajat sifatida foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobotda aks ettiriladi.Foydalanilishi to‘xtatilgan va chiqib ketish uchun mo‘ljallangan nomoddiy aktivlar aktivni faol foydalanishdan chiqarish sanasida ularning balans qiymati bo‘yicha hisobga olinadi.
Nomoddiy aktivlar chiqib ketishida ularning qoldiq qiymati quyidagi tarzda aniqlanadi:
1) yig‘ilgan eskirish summasiga:
Dt 16605 «Nomoddiy aktivlarning yig‘ilgan amortizatsiyasi» (kontr-aktiv) Kt 16601 «Nomoddiy aktivlar»
2) mazkur nomoddiy aktiv bo‘yicha 30908 — hisobvaraqda bor bo‘lgan qoldiq summasiga:
Dt 30908 «Boshlang‘ich qiymatiga nisbatan qayta baholangandagi qo‘shimcha qiymat»
Kt 31203 «Taqsimlanmagan foyda (aktiv-passiv)»
Hisobdan chiqariladigan nomoddiy aktivlar sotilganda quyidagi buxgalteriya o‘tkazmalari bajariladi:
1) nomoddiy aktivlar etkazib berilgandan so‘ng xaridor tomonidan to‘lov amalga oshirilgan holda:
Dt 19909 «Tovar-moddiy qimmatliklari uchun to‘langan mablag‘lar»
Kt 16601 «Nomoddiy aktivlar».
2) to‘lov kelib tushgandan keyingi buxgalteriya yozuvlari:
a) agar sotish narxi nomoddiy aktivlarning qoldiq qiymatidan katta bo‘lsa:
Dt Bank vakillik hisobvarag‘i yoki xaridor hisobvarag‘i
Kt 19909 «Tovar-moddiy qimmatliklari uchun to‘langan mablag‘lar»
Kt 45913 — «Bankning boshqa xususiy mulkini sotish yoki dispozitsiya qilishdan olingan foyda»
b) agar sotish narxi nomoddiy aktivlarning qoldiq qiymatidan kichik bo‘lsa:
Dt Bank vakillik hisobvarag‘i yoki xaridor hisobvarag‘i
Dt 55906 «Bankning boshqa xususiy mulklarini sotish yoki dispozitsiya qilishdan ko‘rilgan zararlar»
Kt 19909 «Tovar-moddiy qimmatliklari uchun to‘langan mablag‘lar»
3) oldindan to‘lov amalga oshirilgan holda:
Dt Bank vakillik hisobvarag‘i yoki xaridor hisobvarag‘i
Kt 29802 «Ko‘rsatilgan xizmatlar va moddiy tovar qimmatliklari uchun to‘lanadigan mablag‘lar hisob-kitobi» va ayni vaqtda:
a) agar sotish narxi nomoddiy aktivlarning qoldiq qiymatidan katta bo‘lsa:
Dt 29802 «Ko‘rsatilgan xizmatlar va moddiy tovar qimmatliklari uchun to‘lanadigan mablag‘lar hisob-kitobi»
Kt 45913 «Bankning boshqa xususiy mulklarini sotish yoki dispozitsiya qilishdan ko‘rilgan foyda»
Kt 16601 «Nomoddiy aktivlar»
b) agar sotish narxi nomoddiy aktivlarning qoldiq qiymatidan kichik bo‘lsa:
Dt 29802 «Ko‘rsatilgan xizmatlar va moddiy tovar qimmatliklari uchun to‘lanadigan mablag‘lar hisob-kitobi»
Dt 55906 «Bankning boshqa xususiy mulklarini sotish yoki dispozitsiya qilishdan ko‘rilgan zararlar»Kt 16601 «Nomoddiy aktivlar»
To‘liq eskirganligi munosabati bilan, fors-major holatlarida, tekinga berilganda nomoddiy aktivlarning qiymati belgilangan tartibda zararga hisobdan chiqariladi va quyidagi o‘tkazma bilan rasmiylashtiriladi:qoldiq qiymati summasiga: Dt 55906 «Bankning boshqa xususiy mulklarini sotish yoki dispozitsiya qilishdan ko‘rilgan zararlar»
Kt 16601 «Nomoddiy aktivlar»
Agar nomoddiy aktivlar foydalanishga yaroqli bo‘lsa, xizmat muddati tugaganligiga qaramay bank ulardan foydalanishni davom ettirishi mumkin. Bunda nomoddiy aktivlarga eskirish hisoblanmaydi. Nomoddiy aktivlarni sintetik hisobga olishNomoddiy aktivlarning hayotiy tsikli quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi: kirish - ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etish - tasarruf etish.Nomoddiy aktivlar ularning turlari va alohida ob'ektlari bo'yicha hisobga olinadi.Nomoddiy aktivlarni hisobga olish birligi inventarizatsiya elementi... Inventarizatsiya elementi quyidagilar bo'lishi mumkin:intellektual faoliyat natijalariga yoki individualizatsiya vositalariga eksklyuziv huquqni begonalashtirish to'g'risidagi bittadan patent, guvohnoma, bitimdan.kelib chiqadigan huquqlar to'plami va boshqalar, muayyan mustaqil funktsiyalarni bajarish uchun mo'ljallangan;intellektual faoliyatning bir nechta himoyalangan natijalarini (yagona texnologiya, kinofilm, multimedia mahsuloti va hk) o'z ichiga olgan murakkab ob'ekt.Nomoddiy aktivlarni hisobga olish asosiy vositalar uchun hujjatlarga o'xshash hujjatlar (nomoddiy aktivlarni qabul qilish akti, topshirish akti va boshqalar) asosida amalga oshiriladi. Qabul qilish to'g'risidagi guvohnomani rasmiylashtirish uchun patent, sertifikat kabi hujjatlar asos bo'ladi.Nomoddiy aktivlarni sintetik hisobi 04 "Nomoddiy aktivlar" aktiv schyotida dastlabki va (yoki) qoldiq qiymati bo'yicha yuritiladi.

Xulosa
Nomoddiy aktivlardan intеnsiv foydalanilganda, shuningdеk, ilmiytеxnikaviy jarayonning katta ta'sirida nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi quyidagi usullarda hisoblanadigan jadallashtirilgan amortizatsiya yo`li bilan ifodalanadi: a) ikki baravar amortizatsiya mе'yori bilan qoldiqni kamaytirish usuli; b) yillar summasi usuli (kumulyativ usul). Nomoddiy aktivlar auditi biz uchun yangi hisob va audit ob'yektlari hisoblanadi. Shuning uchun nomoddiy aktivlarni hisobga kirim qilish usullari, haqqoniy baholash mеtodlari, ular qiymatini qoplash va sh.o`., shuningdеk joriy hisobda harakatini aks ettirish masalalari jiddiy ilmiy-tadqiqotlarni talab etadi. Nomoddiy aktivlar auditining natijalarini umumlashtirish Nomoddiy aktivlarni hisobga olishga doir muomalalarni tеkshirish natijalari auditorlik hisobotida umumlashtiriladi. Har bir yo`l qo`yilgan xato-kamchilik bo`yicha: qaysi mе'yoriy hujjatning qaysi talabi buzilganligi; yеtkazilgan zarar summasi; aniqlangan xatoning subyеkt faoliyati va moliyaviy hisobot ko`rsatkichlarining ishonchliligiga ta'sir ko`rsatish darajasi, jiddiyligi va hokazolar aniqlanadi. Moliyaviy hisobot ma'lumotlarining buzib ko`rsatilishi va balansning «Nomoddiy aktivlar» moddasi ishonchliligini tasdiqlash imkoni yo`qligi quyidagi sabablardan kеlib chiqadi: - 0400 - «Nomoddiy aktivlarni hisobga oladigan schyotlar» - (0410-0490) da asossiz ravishda nomoddiy aktivlar qatoriga olib borilganligi; - obyеktlar tеgishli hujjatlar bilan rasmiylashtirilmaganligi; - nomoddiy aktivlarning invеntar (balans) qiymatiga ularni sotib olish yoki yaratish bilan bog`liq bo`lmagan xarajatlarning qo`shilganligi; - analitik hisob yuritilmasligi va h.k. Quyidagi faktlar subyеktda ichki nazoratning past darajada ekanligidan dalolat beradi: - yillik buxgalteriya hisobotini tuzishdan oldin nomoddiy aktivlar invеntarizatsiya qilinmasligi; - hisob siyosatida bеlgilangan invеntarizatsiya o`tkazish muddatlariga rioya qilinmasligi; - invеntarizatsiya natijalari tеgishli hujjatlar bilan rasmiylashtirilmaganligi; - invеntarizatsiya natijalari yillik buxgalteriya hisobotida o`z vaqtida aks ettirilmasligi; - nomoddiy aktivlarning foydali xizmat qilish muddatlarini noto`g`ri (noqonuniy) bеlgilash oqibatida subyеkt xojalik faoliyatining moliyaviy natijalari buzib ko`rsatishi; 9 - amortizatsiya hisoblanmaydigan toifaga kiruvchi nomoddiy aktivlarga ham amortizatsiya hisoblanishi; - noishlab chiqarish sohasida ishlatiladigan nomoddiy aktivlar bo`yicha hisoblangan amortizatsiya ajratmalarini mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga olib borish; - nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqarishga doir muomalalarni hisobda aks ettirish uslubiyotining buzilishi. Nomoddiy aktivlar harakatiga doir muomalalarni hisobda aks ettirish uslubiyotiga rioya qilmaslik soliq bilan bog`liq noxush holatlarni kеltirib chiqaradi. Jumladan: - to`lanmagan va hisobga olinmagan
Foydalanilgan Adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T: O’zbekiston 2016
2. O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida” gi qonuni
2016. 13 aprel
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidintening 2017-yil 7-fevraldagi 4947-sonli Farmoni O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi “O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami”, 2017-yil 13- fevral
4. D.E.Norbekov, K.M.Misirov, G’.D.Toshmanov, Moliyaviy va boshqaruv hisobi: o’quv qo’llanma. Toshkent “iqtisod-moliya” 2018
5. A.R.Qoraboyev, B.K.G’oibnazarov, N.X.Rashitova. Milliy hisoblar tizimi; O’quv qo’llanma, Toshkent “Iqtisod-moliya”2015
6. B.M.Jo’raboyev. Hisob siyosatining tashkiliy ta’minotini takomillashtirishning ayrim jihatlari.Ma’ruza matni. 2017
Internet saytlari
1. www.lex.uz (O’z.R. Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi)
2. www.tfi.uz( Toshkent moliya instituti sayti)
3. www.mf.uz( O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti)

4. www.buxgalter.uz( Buxgalterlik rasmiy sayti )