Kirish Asosiy qism Makroiqtisodiy beqarorlik va iqtisodiyotning siklliligi Bozor Iqtisodiyotining Davriy Rivojlanishi. Ishsizlik Makroiqtisodiy muvozanat: yalpi talab va taklifning makroiqtisodiy muvozanat modeli 4

3. Makroiqtisodiy muvozanat: yalpi talab va taklifning
makroiqtisodiy muvozanat modeli

Yalpi talab va yalpi taklif kategoriyalari, shubhasiz, makroiqtisodiyotda eng muhimlari sirasiga kiradi. Yalpi talab va yalpi taklif jarayonlarini iqtisodiy muvozanatga ta'sir etuvchi omillar sifatida o'rganish har qanday mamlakatda iqtisodchilar uchun eng muhim vazifadir. Yalpi talab va yalpi taklif modellari ko'plab fundamental savollarga javob beradi: nega narxlar ko'tarilib yoki pasaymoqda? Nima uchun narxlarning umumiy darajasi ba'zi davrlarda nisbatan barqaror bo'lib, boshqalarida keskin o'zgaradi? Ichki bozorda ma'lum tovarlarning mutanosib miqdorini, ya'ni milliy ishlab chiqarishning haqiqiy hajmini nima aniqlaydi? Nima uchun ma'lum davrlarda milliy ishlab chiqarishning real hajmi avvalgi darajaga nisbatan pasayadi, boshqalarida esa u tez sur'atlarda ortadi?

Xaridorlarning sotuvchilardan xarid qilish uchun so'rashlari mumkin bo'lgan tovarlar miqdori (keling, talab miqdori deb ataymiz) xarid qilish mumkin bo'lgan narx darajasiga bevosita bog'liq ekanligi allaqachon kuzatilgan. Talab miqdori - bu mahsulotning ma'lum bir narx darajasida xaridor muayyan vaqt (oy, yil) davomida sotib olishga tayyor bo'lgan ma'lum bir mahsulot turining miqdori (jismoniy ko'rinishda). Iqtisodchilar tovarlar bozorida xarid qiymatining narx darajasiga bo'lgan talabiga bog'liqligini ta'kidladilar. Talab, tovar bozorida talab qiymatining ma'lum vaqt ichida rivojlangan tovarlarni sotish mumkin bo'lgan narxlarga bog'liqligi. Talab bozorning holatini, aniqrog'i xaridorlarning xatti-harakatlarining iqtisodiy mantiqiy qismlaridan birini tavsiflaydi.
Aslida, bu mantiq ma'lum narx darajasida talab miqdorida (xaridlar soni) o'zini namoyon qiladi. Xaridorlar tovarlar narxining o'zgarishiga qanday munosabatda bo'lishini o'rganish orqali iqtisodchilar talab qonunini shakllantirishdi. Talab qonunining mohiyati shundan iboratki, narxlarning oshishi odatda talab miqdorining kamayishiga va narxlarning o'sishiga qadar pasayishiga olib keladi (qolgan barcha narsalar tengdir). Talab qonunining namoyon bo'lishi bir qator muhim holatlar bilan bog'liq.
Odamlar tovarlarning katta qismini har bir o'ziga xos tovar uchun narx-foyda koeffitsientini baholab sotib olishadi. Agar biror kishining ushbu yaxshilikka bo'lgan ehtiyoji to'liq qondirilmasa, narxning pasayishi tovarning nisbiy istalganligini baholashning oshishiga olib keladi. Bu shuni anglatadiki, bu unga bo'lgan talabning oshishiga olib keladi. Yaxshi (yaxshi) ning orzu qilishidagi o'zgarishning muntazamligi, narxning pasayishi xaridorga ko'proq miqdordagi mahsulotni sotib olishga imkon berishiga qaramasdan, xaridorlarning ushbu tovarlarga bo'lgan ehtiyojlari asta-sekin to'yinganligi sababli har bir qo'shimcha birlikning maqsadga muvofiqligi kamayadi.
Mahsulotning foydali tomoni va uning narxidan tashqari yana qanday omillar talabning shakllanishiga ta'sir qiladi? Bunday besh omil mavjud: xaridorlarning daromadlari; qo'shimcha yoki almashtiriladigan mahsulotlarning narxi; kelajakdagi narxlar dinamikasiga oid taxminlar; xaridorlarning soni va yoshi; xaridorlarning odatlari, didlari, urf-odatlari va afzalliklari. Bundan tashqari, talabga boshqa bir qator omillar (mavsumiylik, davlat siyosati, daromadlarni taqsimlash, reklama va boshqalar) ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Endi biz to'g'ridan-to'g'ri yalpi talab tushunchasiga murojaat qilamiz. Yalpi talab (AD) - bu tovarlar bozorida taklif qilinadigan yakuniy tovarlar va xizmatlarga bo'lgan barcha individual talablarning yig'indisi. Bu shuningdek quyidagilarni nazarda tutadi: yalpi talab - bu iste'molchilar istagan narx darajasida sotib olishga tayyor va tayyor bo'lgan turli xil tovarlar va xizmatlarning hajmini (ya'ni, real ishlab chiqarish hajmi) ifodalaydigan model.
Tovarlar bozorida to'rtta makroiqtisodiy sub'ektlar xaridorlari: uy xo'jaliklari, firmalar, hukumat va xorijiy mamlakatlar.
Uy sharoitida tovarlar bozorida talab katta. U yakuniy yalpi talabning yarmidan ko'pini tashkil qiladi. Uy xo'jaliklarining xatti-harakatlarini kuzatib, shuni aytish mumkinki, ularning tovarlarga bo'lgan talabini belgilaydigan omillar quyidagilardan iborat:
1) ishlab chiqarishda qatnashishdan olingan daromadlar;
2) soliqlar va to'lovlar;
3) mulkning hajmi;
4) mulkdan olinadigan daromad. Uy xo'jaligining umumiy qiymati ekanligini hisobga olib, ko'rsatilgan omillarga yana ikkitasini qo'shish kerak:
5) aholining daromad va mol-mulk hajmi bo'yicha farqlanishi darajasi va
6) populyatsiyaning hajmi va yosh tarkibi.
Ro'yxatda keltirilgan omillarning dastlabki ikkitasi "mavjud daromad" tushunchasiga birlashtirilgan. Oxirgi ikkitasi qisqa vaqt ichida ekzogen parametrlardir. Qolgan omillarning qaysi biriga - foydalanish mumkin bo'lgan daromad, mulk hajmi yoki uning rentabelligi eng muhim hisoblanadi, tovarlar bozorida "iste'mol funktsiyasi" deb ataladigan uy-ro'zg'or talab funktsiyasining bir nechta turlarini qurish mumkin.
Davlat talabi. Davlat xususiy sektorda ishlab chiqarilgan mahsulotlarni jamoat tovarlarini ishlab chiqarish uchun sotib oladi. Bozor iqtisodiyotining tarixiy rivojlanishi fonida yalpi mahsulotda davlat ulushining ortishi tendentsiyasi kuzatilmoqda.
Davlatning iqtisodiy faoliyati xususiy sektorning iqtisodiy faoliyatidan farqli o'laroq optimallikning aniq ifodalangan mezoniga ega emasligi sababli, davlat xarajatlari hajmini aniq belgilaydigan asosiy omillarni ajratib ko'rsatish qiyin. Mamlakatning davlat byudjeti, qoida tariqasida, bir yil oldin parlament tomonidan tasdiqlanadi va shu bilan davlatning asosiy xarajatlari belgilanadi.
Davlatning tovarlar sotib olish orqali ularning bozoriga to'g'ridan-to'g'ri ta'siridan tashqari, u soliq va kreditlar (obligatsiyalar chiqarish) orqali yalpi talabga bilvosita ta'sir qiladi. Soliqlar miqdorining o'zgarishi bilan, ishlatiladigan daromadlar hajmi o'zgaradi va, natijada, uy xo'jaliklarining iste'mol talabi o'zgaradi. Qimmatli qog'ozlar bozorida davlat operatsiyalari real foiz stavkasi darajasida va natijada tadbirkorlarning investitsion talabi darajasida aks etadi.
Chet elda talab. Mamlakat tovarlariga tashqi bozorda talab eksport tovarlari hajmini aniqlaydi va asosan mahalliy va xorijiy tovarlar narxlari va milliy valyutalarning ayirboshlash kursiga bog'liqdir. Ushbu ikkala omil ham "real almashinuv shartlari" indikatoriga birlashtirilgan.
Bu mamlakat o'z mahsulotining birligi evaziga qancha chet el tovarlarini olishi mumkinligini ko'rsatadi. O'sib borganingizda, ular mamlakatning haqiqiy almashinuvi yaxshilanayotganini aytishadi, chunki mahalliy tovarlarning birligi uchun siz ko'proq chet el tovarlarini olishingiz mumkin. Biroq, xorijiy davlatlar uchun bu mamlakatdan keladigan tovarlar narxining oshishi va boshqa tovarlar eksporti kamayishi demakdir. Chet elda nafaqat mamlakatni bozorida tovarlar sotib olinadi, balki sotiladi. Oddiylik uchun milliy iqtisodiyotda (ichki muvozanat) muvozanatga erishish shartlarini aniqlash uchun ishlab chiqilgan modellarda, tashqi bozorlarning milliy tovar bozorida etkazib berish hajmi mutlaqo elastik, ya'ni ma'lum bir narx darajasida, xorijiy davlatlar ma'lum bir mamlakat aholisining har qanday talab hajmini qondiradi deb taxmin qilinadi. import tovarlar. Oddiylik uchun, shunchaki iste'mol tovarlari olib kelinadi deb taxmin qilinadi.
Uy xo'jaligining import qilinadigan tovarlarga bo'lgan talabi, mahalliy tovarlarga bo'lgan talabning hajmi bilan bir xil.
Investitsion talab tovarlarga yalpi talabning eng o'zgaruvchan qismidir. Iqtisodiy muhitdagi o'zgarishlarga investitsiyalar ko'proq javob beradi. Boshqa tomondan, aynan bozordagi tebranishlarning sababi bo'lgan investitsiyalar hajmining aniq o'zgarishi.
Investitsiyalarning iqtisodiy muhitga ta'sirining o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, ularni amalga oshirish vaqtida tovarlarga talab ortadi va yangi ishlab chiqarish quvvatlari ishga tushgandan keyingina tovarlar taklifi ko'payadi.
Investitsiyalarga talab hajmini qaysi omillarga bog'liqligiga qarab, ular induktsional va avtonomga bo'linadi.
Investitsiyalarni jalb qilish. Agar ularni amalga oshirish sababi tovarlarga talabning doimiy o'sishi bo'lsa, investitsiyalar induksiya deb ataladi.
Tegishli tejamkorlik bilan ishlaydigan ishlab chiqarish quvvatlarining to'liq yuklanishida tovarlarga talab oshganda, avval mavjud uskunalarning intensiv ishlashi natijasida qo'shimcha mahsulotlar ishlab chiqarilishi mumkin. Ammo agar ortib borayotgan talab uzoq vaqt davomida saqlanib qolsa, u holda qo'shimcha mahsulotlarni eng kam narxda ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarish hajmini oshirish tadbirkorlarning manfaatlariga mos keladi.
Ko'tarilgan talabni qondirish uchun ishlab chiqarish bazasining zarur kengayishini ta'minlaydigan investitsiyalar hajmini aniqlash uchun siz ishlab chiqarishning ortib borayotgan kapital intensivligini bilishingiz kerak - qo'shimcha mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun qancha qo'shimcha kapital kerakligini ko'rsatadigan koeffitsient.
Shunday qilib, jalb qilingan investitsiyalar milliy daromadlarning o'sishi funktsiyasidir. Kapital daromad koeffitsienti tezlashtiruvchi deb ham ataladi. Milliy daromad bir maromda o'sishi bilan, o'zlashtirilgan investitsiyalar hajmi doimiy bo'lib qolmoqda. Agar daromad o'zgaruvchan sur'atlarda o'sadigan bo'lsa, unda investitsiya hajmi o'zgarib turadi. Milliy daromadning pasayishi sharoitida investitsiyalar salbiy holatga keladi.
Oflayn sarmoyalar. Biroq, tadbirkorlar ko'pincha belgilangan milliy daromad bilan, ya'ni tovarlarga yalpi talab bilan investitsiya qilishni foydali deb bilishadi. Birinchidan, bu yangi jihozlarga investitsiyalar va mahsulot sifatini oshirish. Bunday sarmoyalar aksariyat hollarda milliy daromadning o'sishiga olib keladi, ammo ularni amalga oshirish milliy daromadning o'sishiga olib kelmaydi va shuning uchun ular avtonom deyiladi.
Keynsian nazariyasida yalpi talab formula bo'yicha hisoblanadi
S - shaxsiy iste'mol xarajatlari;
Jg - yalpi ichki xususiy investitsiya;
Xn - sof eksport hajmi;
G - tovarlar va xizmatlarni davlat tomonidan xarid qilish.
Egri chiziq sifatida taqdim etilgan talablarning yalpi modeli iste'molchilar, korxonalar va hukumat istalgan narx darajasida sotib olishga tayyor bo'lgan tovarlar va xizmatlarning xilma-xil hajmlarini ko'rsatadi (1.1-rasm).

5-chizma. Yalpi talab modeli
Narx darajasi va milliy ishlab chiqarish hajmi o'rtasida teskari aloqa mavjud. Qolgan barcha narsalar teng bo'lganda, narx darajasi qanchalik past bo'lsa, mamlakat ichkarisida, shuningdek chet elda iste'molchilar sotib oladigan milliy ishlab chiqarish hajmi shuncha ko'p bo'ladi.
Yalpi talabning narxsiz omillariga quyidagilar kiradi:
1. Iste'mol xarajatlaridagi o'zgarishlar (C):
a) iste'molchilarning farovonligi;
b) iste'molchilarning taxminlari;
c) iste'mol qarzlari;
d) soliqlar.
2. Investitsion xarajatlarning o'zgarishi (Jg):
a) narxlar darajasidan qat'iy nazar o'zgaradigan foiz stavkalari;
b) investitsiyalardan foyda kutish;
c) yuridik shaxslar solig'i;
d) texnologiya;
e) ortiqcha quvvat.
3. Davlat xarajatlari: tovarlar va xizmatlarni davlat tomonidan sotib olish (G).
4. Sof eksportga sarflanadigan xarajatlar (Xn), bu o'z navbatida boshqa mamlakatlarning milliy daromadlariga, mahalliy tovarlarning raqobatbardoshliligiga va milliy valyutaning ayirboshlash kursiga bog'liqdir.
Birinchi narx bo'lmagan omil - bu narxlarning o'zgarishi bilan bog'liq bo'lmagan iste'mol xarajatlarining o'zgarishi. Haqiqiy daromadning ko'payishi yoki daromadning ko'payishini iste'molchilar kutganligi yalpi talabning o'sishiga olib kelishi mumkin. Iste'molchi kutayotgan narxlarning inflyatsion o'sishi va soliqlarning oshishi yalpi talabning pasayishiga olib keladi. Iste'molchilarning qarzdorligi (kredit bo'yicha xaridlar) ham yalpi talab hajmini o'zgartiradi: iste'molchilarning qarzdorligining yuqori darajasi uni qarzni to'lash uchun operatsion xarajatlarni kamaytirishga majbur qilishi mumkin va bu yalpi talab hajmini kamaytiradi. Iste'mol xarajatlari o'zgarishiga quyidagi omillar ta'sir qiladi:
Iste'molchilar farovonligi. Moddiy aktivlar iste'molchilar egalik qiladigan barcha aktivlardan iborat: aktsiyalar va obligatsiyalar kabi moliyaviy aktivlar va ko'chmas mulk (uylar, erlar). Iste'molchilar aktivlarining real qiymatining keskin pasayishi ularning farovonligini tiklash vositasi sifatida ularning jamg'armalarining o'sishiga (tovarlar xaridlarining kamayishiga) olib keladi. Iste'mol xarajatlarining kamayishi natijasida yalpi talab kamayadi va yalpi talab egri chapga siljiydi. Va aksincha, moddiy boyliklar real qiymatining oshishi natijasida ma'lum bir narx darajasida iste'mol xarajatlari oshadi. Shu sababli, yalpi talab egri o'ngga siljiydi. Bunday holda, biz ilgari muhokama qilingan boylik effekti yoki doimiy yalpi talab egri chizig'ini o'z ichiga olgan va narxlar darajasidagi o'zgarishlarning natijasi bo'lgan real pul qoldiqlari ta'sirini anglatmaymiz. Bunga javoban, ko'rib chiqilayotgan moddiy aktivlarning haqiqiy qiymati o'zgarishi narx darajasining o'zgarishiga bog'liq emas; bu butun yalpi talab egri chizig'ini siljitadigan narx bo'lmagan omil.
Iste'molchilarning taxminlari. Iste'mol xarajatlaridagi o'zgarishlar iste'molchilar tomonidan aytilgan bashoratlarga bog'liq, masalan, odamlar kelajakda ularning real daromadlari ko'payishiga ishonganlarida, ular hozirgi daromadlarining katta qismini sarflashga tayyor. Shunday qilib, hozirgi vaqtda iste'mol xarajatlari oshadi (shu vaqtning o'zida tejash kamayadi) va yalpi talab egri o'ngga siljiydi. Aksincha, agar odamlar kelajakda ularning real daromadlari pasayishiga ishonishsa, u holda ularning iste'mol xarajatlari va natijada yalpi talab kamayadi.
Iste'molchilarning qarzlari. Oldingi kredit bo'yicha xaridlar natijasida yuzaga kelgan iste'mol qarzining yuqori darajasi uni mavjud qarzlarni to'lash uchun hozirgi xarajatlarni kamaytirishga majbur qilishi mumkin. Natijada iste'mol xarajatlari qisqaradi va yalpi talab egri chapga siljiydi. Aksincha, iste'molchilar qarzi nisbatan kam bo'lgan hollarda, ular bugungi kunda xarajatlarni ko'paytirishga tayyor bo'lib, bu umumiy talabning o'sishiga olib keladi.
Soliqlar. Daromad solig'i stavkasining pasayishi sof daromadning oshishiga va ma'lum narx darajasida xaridlar soniga olib keladi. Bu shuni anglatadiki, soliqlarni qisqartirish yalpi talab egri chizig'ini o'ngga siljitadi. Boshqa tomondan, soliqlarning oshishi iste'mol xarajatlari kamayishiga va yalpi talab egri chizig'ining chap tomonga siljishiga olib keladi.
Ikkinchi omil - bu korxonaning investitsiya xarajatlari. Korxonalarga investitsiya xarajatlarining o'sishi yalpi talabning o'sishiga olib keladi va aksincha, bunday xarajatlarning pasayishi jami talabning pasayishiga olib keladi. Investitsiyalar hajmining ko'payishining sabablari quyidagilar bo'lishi mumkin: foiz stavkasining pasayishi, daromadning kutilayotgan o'sishi, soliqlarni qisqartirish, yangi texnologiyalarni sotib olish (bu xarajatlarni kamaytiradi va foyda ko'payadi) va korxonaning zaxira hajmi (korxonada ortiqcha quvvatning oshishi investitsiya xarajatlarini kamaytiradi).
Foiz stavkalari. Boshqa barcha narsalar teng bo'lib, narxlar darajasining o'zgarishi bilan bog'liq bo'lmagan har qanday omil sababli foiz stavkasining oshishi investitsiya xarajatlarining pasayishiga va yalpi talabning pasayishiga olib keladi. Bu holda biz narxlar darajasining o'zgarishi natijasida yuzaga keladigan foiz stavkasi effekti deb ataymiz.
Investitsiyalardan kutilayotgan foyda. Kapital qo'yilmalarning daromadliligi bo'yicha ko'proq optimistik prognozlar investitsiya tovarlariga bo'lgan talabni oshiradi va shu bilan yalpi talab egri chizig'ini o'ng tomonga siljitadi. Masalan, iste'mol xarajatlarining kutilayotgan o'sishi, o'z navbatida, kelajakdagi foyda umidida investitsiyalarni rag'batlantirishi mumkin. Aksincha, agar kelajakdagi investitsiya dasturlaridan foyda olish istiqbollari iste'mol xarajatlarining kutilayotgan pasayishi tufayli noaniq bo'lsa, investitsiya harajatlari pasayishi mumkin. Shunday qilib, yalpi talab ham kamayadi.
Biznes soliqlari. Tadbirkorlik soliqlarining o'sishi kapital qo'yilmalardan korporativ foyda (soliqlarni olib tashlaganidan keyin) kamayishiga va shu sababli investitsiya xarajatlari va yalpi talabning pasayishiga olib keladi. Aksincha, soliqlarni qisqartirish kapital xarajatlardan olinadigan daromadni (soliqlardan keyin) ko'paytirishi va investitsiya xarajatlarini ko'paytirishi hamda yalpi talab egri chizig'ini o'ng tomonga surishi mumkin.
Texnologiya. Yangi va takomillashtirilgan texnologiyalar investitsiyalarni sarflashni rag'batlantiradi va shu bilan yalpi talabni oshiradi.
Ortiqcha quvvat. Ortiqcha quvvatning, ya'ni foydalanilmay qolgan kapitalning o'sishi yangi investitsiya tovarlariga bo'lgan talabni cheklaydi va shu sababli yalpi talabni pasaytiradi. Sodda qilib aytganda, yetarlicha ishlamayotgan firmalar yangi fabrikalar qurishga rag'batlantirmaydilar. Aksincha, agar barcha firmalar ortiqcha quvvatlar kamayayotganini sezsalar, yangi fabrikalar qurishga va qo'shimcha uskunalar sotib olishga tayyor. Shunday qilib, investitsiya xarajatlari ko'payadi va yalpi talab egri o'ngga siljiydi.
Va yana ikkita narxsiz omillar yalpi talabning o'zgarishiga ta'sir qiladi - tayyor mahsulot va xizmatlarni sotib olishga davlat xarajatlari (jami talabning ushbu omilga bevosita bog'liqligi). Belgilangan narx darajasida milliy mahsulotni xarid qilishning ko'payishi soliq yig'imlari va foiz stavkalari o'zgarishsiz qolganda, yalpi talabning o'sishiga olib keladi. Aksincha, davlat xarajatlarining kamayishi yalpi talabni kamaytiradi.
Va sof eksport xarajatlari. Yalpi talabni o'zgartiradigan dastaklar haqida gapirganda, narxlar o'zgarishi bilan emas, balki boshqa omillar natijasida kelib chiqqan sof eksportning o'zgarishini nazarda tutamiz. Ushbu "boshqa" omillar natijasida kelib chiqadigan sof eksport hajmining o'sishi (eksportni importni hisobga olmaganda), jami talab egri chizig'ini o'ngga siljitadi. Ushbu bayonot mantig'i quyidagicha. Birinchidan, milliy eksportning oshishi chet elda Amerika tovarlariga talabni kuchaytiradi. Ikkinchidan, bizning importimiz qisqarishi, mahalliy ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarga ichki talabning oshishini anglatadi. Birinchidan, sof eksport hajmi xorijiy mamlakatlarning milliy daromadlarini va valyuta kurslarini o'zgartiradi.