Kirish. Avtotransport huquqi to`g`risida tushuncha, uning turlari, tuzilishi va manbalari
Download 48.95 Kb.
|
Mavzu
AVTOTRANSPORT HUQUQI TO'G'RISIDA TUSHUNCHA, UNING TURLARI, TUZILISHI VA MANBALARI 1.1. Avtomobil transport huquqi tushunchasi Transport - moddiy ne'matlar ishlab chiqarishning mustaqil tarmo- g'i bo'lib, Milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari (sanoat, qurilish va qishloq xo'jaligi) bilan bir qatorda faoliyat koʻrsatadi. Transportning o'ziga xos iqtisodiy xususiyati shundan iboratki, u qandaydir shakldagi yangi moddiy ne'matlarni yaratmaydi, balki sanoatda, qurilishda va qishloq xoʻjaligida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni makondagi joyini o'zgartiradi, ya'ni ularni ishlab chiqarish doirasidan iste'mol doirasi- ga yetkazib (tashib) beradi. Agarda sanoat, qurilish va qishloq xoʻjaligi uchun eng muhim vazifa moddiy shakldagi mahsulotlarni ishlab chiqa- rish boʻlsa, transport uchun esa eng muhim vazifa - ushbu mahsulotlar- ning joylarini o'zgartirishdir. Mahsulotlarning joylarini o'zgartirish ishlab chiqarish jarayonining eng zarur shartlaridan birini tashkil etadi. Transport ijtimoiy ishlab chiqarishning hamma tarmoqlarini bir butun holatda bog'lab turadi. Bundan tashqari, transport milliy iqtisodiyotda mahsulotlar ishlab chiqarish jarayonini davom ettirib, uni nihoyasiga, ya'ni iste'mol doirasigacha yetkazib beruvchi sohadir. Shu sababli, transport ishlab chiqarish faoliyatining mahsuloti shu faoliyatning oʻzidan ajralmasdir. Transportning bu faoliyati yo'lovchilarni va yuklarni tashishda ifodalanadi. Transport ko'p tarmoqli murakkab ishlab chiqarish sohasi hisoblanadi. Uning faoliyatini va transport vositalaridan foydalanish bilan bog'liq bo'lgan munosabatlarni huquqiy tartibga solish uchun maxsus me'yorlar kerak bo'ladi. Shu o'rinda huquq tushuchasiga izoh berib o'tish maqsadga muvofiqdir. Huquq - bajarilishi majburiyligi o'rnatilgan yurish-turish qoidalari, xatti-harakatlaridir. Huquqning majburiyligi davlattomonidan o'rnatiladi va bajarilishi ta'minlanadi. Huquq tushunchasi - fuqarolarga nisbatan olinsa, u Konstitutsiyaviy yoki oddiy huquq- larga bo'linadi. Konstitutsiyaviy huquqlar konstitutsiyaviy me'yorlar bilan, oddiy huquqlar oddiy qonunlar bilan tartibga solinadi. Huquq, o'z navbatida, tarmoqlarga bo'linadi: konstitutsiyaviy huquq, ma'muriy huquq, fuqarolik huquqi, jinoyat huquqi, transport huquqi va boshqalar. Transport huquqlari me'yorlar majmuidan iborat bo'lib, transport faoliyatini va uning ishini tashkil etish sababidan paydo bo'ladi- gan ijtimoiy munosabatlarni, transport korxonalari va transport vositalaridan foydalanuvchi uning ko'p sonli mijozlari o'rtasidagi munosabatlarni, hamda bir xil va har xil turdagi transport korxonalari o'rtasidagi munosabatlarni tartibga soladi. Engem atuty 20 Shunday qilib, transport huquqining mavzusi (predmeti) transport vositalaridan foydalanish tufayli paydo bo'ladigan, transport korxona- lari va transportning mijozlari o'rtasidagi ijtimoiy munosabatlardan tashkil topadi. Shuningdek, ushbu mavzu transport faoliyatini va uning ishini tashkil etish sababidan paydo bo'ladigan transport korxonalari o'rtasidagi munosabatlardan va transport faoliyatining jarayonlari- da uchrab turadigan xorijiy tashkilotlar, firmalar va fuqarolar bilan bo'ladigan munosabatlardan iboratdir. Avtotransport huquqida markaziy o'rinni yuk va yo'lovchi tashishni tartibga soluvchi me'yorlar egallaydi. Avtotransport huquqi faqatgina tashish majburiyatlarini belgilovchi me'yorlar majmualarini o'rganib qolmay, balki shu bilan birga, ma'muriy, mehnat, moliya huquqiy munosabatlarini va shartnoma majburiyatlarini ham keng ma'noda o'rganishga da'vat etadi. Avtotransport huquqining fuqarolik huquqlari tizimidagi o'rnini muhokama qilishda shundan kelib chiqish kerakki, avtotransport huquqi huquqshunoslikning mustaqil sohasi deb e'tirof etilmaydi. Fuqarolik huquqi - fuqarolik huquqiy munosabatlari ishtirokchi- lari huquqiy holatini, mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlarning, intellektual faoliyat natijalariga bo'lgan huquqlarning vujudga kelishi asoslarini hamda ularni amalga oshirish tartibini belgilash, shartnoma majburiyatlari va oʻzga majburiyatlarni, shuningdek, boshqa mulkiy hamda u bilan bog'liq shaxsiy nomulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquq me'yorlari yig'indisidan iboratdir. Fuqarolik huquqi O'zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi (FK)ga asoslanadi. Fuqarolik huquqi tovar-pul munosabatlariga va ishtirokchilarning teng huquqliligiga asoslanadi. Avtotransportning faoliyati sababidan paydo boʻlgan mulkiy munosabatlar fuqarolik huquqining umumiy holatlariga mos tushadi. tashish shartnomasi Avtotransport huquqining eng muhim boʻlimi esa FKning huquqiy poydevoriga asoslangan. Avtotransportda mulkiy munosabatlarni tartibga solish uslublari FKda bayon etilgan uslublar- dan jiddiy farq qilmaydi. qu - Transport huquqi huquqshunoslikning turli sohalari - fuqarolik, ma'muriy, xalqaro, mehnat va boshqa huquqiy me'yorlarning maj- muidan iborat. Avtomobil transporti huquqi esa transport huquqining maxsus qismini tashkil etadi (temiryo'l, dengiz, suv, havo transporti huquqi singari). Transport huquqi me'yorlari ko'p qirraligi va murak- kabligi bilan ajralib turadi, shuning uchun ham ularni oʻrganish, oʻz mavzusiga va o'z tizimiga ega bo'lgan, maxsus mustaqil kurs sifati- da ajratib qo'yilgan. Transport huquqi tizimi yuk, yo'lovchi va bagaj tashish jarayonida paydo bo'ladigan ijtimoiy munosabatlarni tartib- ga solishning o'ziga xos uslublarni aks ettiradi. Avtotransportning tashish bo'yicha faoliyati xalq xo'jaligining boshqa tarmoqlari singari shartnomaga asoslanadi. Tashish shartnomasi esa tashishni tashkil etishni tartibga soluvchi huquqiy usul deb e'tirof etiladi. Shuning uchun tashishni tashkil etishda shartnomaviy munosabatlar ahamiyatini kuchaytirish, tashish ishtirokchilari shartnoma majburi- yatlarini lozim darajada bajarishlaridagi huquqiy kafolat deb e'tirof etiladi. O'z mohiyatiga ko'ra yuk tashish (quyida tashish deb yuriti- ladi) jarayoni nihoyatda murakkab jarayondir va uni bir qator texnik operatsiyalarni bajarish natijasida (yuklarni tashishga tayyorlash, ortish-tushirish va ombor ishlari, saralash va manevr ishlari, transport vositalarining harakatini tashkil etish va h.k.) amalga oshiriladi. Bu texnik operatsiyalar mustaqil ravishda har biri alohida-alohida maʼlum ketma-ketlikda bajarilsa-da, ammo har biri boshqalari bilan birgalik-da maqsad-mohiyatga ega bo'ladi. Chunki bu maqsad iqtisodiy jihat- dan yuklarni makondagi joyini o'zgartirishga qaratilgan. Yuk tashish jarayonining texnologik munosabatlardagi bu umumiyligi, tashish bo'yicha huquqiy munosabatlarning umumiyligini ham belgilaydi. Shuning uchun tashish jarayonidagi har bir texnik operatsiyani ba- jarish bo'yicha qilingan harakat ma'lum huquqiy shaklda namoyon bo'ladi. Shu sababli, uning har biriga tashish ishtirokchilarining ma'lum doiradagi huquqlari va majburiyatlari mos keladi. Bu esa, oʻz navbatida, tashish bo'yicha huquqiy munosabatlar tarkibidagi ayrim majburiyatlarni ajratib olish imkoniyatini beradi. Lekin, bu majburi- yatlar oʻzaro shunday tigʻiz va ajralmas bogʻlanganki, xuddi tashish jarayonidagi material harakatlardek, qaysiki ular huquqiy shakllar hisoblanadi va ularning majmui esa tashish tushunchasini o'z ichiga oladi. Shunday qilib, transport huquqiy munosabatlarining umumiyligi tashish jarayonining texnologik va tashkiliy ajralmasligini yuridik ifodasi hisoblanadi. Tashish jarayonining murakkabligi esa tashish bo'yicha huquqiy munosabatlarning murakkabligini belgilaydi, qay- siki bu huquqiy munosabatlarda har bir taraf mazmunan turli huquq va majburiyatlarga egadirlar. Ijtimoiy va iqtisodiy hayotdagi huquqiy munosabatlar huquq man- balari asosida tartibga solinadi. Huquqiy munosabatlar huquqiy me'yorlar bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlardir. Meh- nat, mulkiy, pul-kredit munosabatlari huquqiy munosabatlarga kiradi. Huquq manbalari - huquqiy me'yorlar qayd qilingan hujjatlar, huquq manbalari Konstitutsiya, Konstitutsiyaviy qonunlar, farmonlar va hokimiyat organlarining hujjatlari hisoblanadi. Konstitutsiya davlatning asosiy qonuni bo'lib, eng yuqori yuri- dik kuchga ega bo'lgan hujjatdir. Konstitutsiya davlat tuzimini, davlatning boshqaruv shaklini, davlat organlarini tuzish tartibi, ularning vakolatlarini, shaxsning huquq, erkinlik va burchlarini bel- gilab qo'yadi. Konstitutsiya me'yorlari bilan jamiyatdagi eng muhim ijtimoiy munosabatlar mustahkamlanadi. Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 1992-yil 8-dekabrda Oliy Kengash tomonidan qabul qilingan. Shu kuni umumxalq bayrami deb belgilangan. Konstitutsiya-O'zbekiston Respublikasidagi huquqning bosh man- bai. U turli qonunchilik sohalarining mushtarakligini, bir butunligini va o'zaro muvofiqligini, boshlang'ich tamoyillarining umumiyligini ta'minlaydi. Konstitutsiya va qonunning ustunligi shundan dalolat be- radiki, hech kim, hech bir jismoniy va yuridik shaxs o'z xatti-harakatini qonundan yuqori qo'ya olmaydi va bunga haqqi yo'q. Qonun hamma narsadan ustun turishi kerak. Chunki demokratik tarzda uyushtirilgan jamiyatda qonun adolat va tafakkur ifodasidir. Qonunning eng asosiy ijtimoiy vazifasi - jamiyatda tartib-intizom va barqarorlikni ta'min- lashdan iboratdir. Avtotransport huquqining eng muhim manbalaridan biri O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi hisoblanadi. O'zbe- kiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining «Yo'lovchi, bagaj va yuk tashish» deb nomlangan 39-bobi 17 ta moddadan (709-725 moddalar) iborat bo'lib, unda yo'lovchi, bagaj va yuk tashishning umumiy qoidalari; yo'lovchi va yuk tashish shartnomasi; bir yo'nalishda har xil transportda tashish; umumiy foydalanishdagi transportda tashish; kira haqi; transport vositalarini berish, yuk ortish (tushirish); yo'lovchi, bagaj va yukni eltib qo'yish muddati; tashishdan kelib chiqadigan maj- buriyatlar bo'yicha javobgarlik; tashish shartnomasi talablarini bajar- maganlik yoki o'z vaqtida bajarmaganlik uchun javobgarlik; yuk yoki bagaj yo'qolganligi, kam chiqqanligi va ularga shikast yetkazilganligi (buzilganligi) uchun tashuvchining javobgarligi; tashishni tashkil etish shartnomalari; yuk tashishga nisbatan talab va da'volar hamda boshqa shu kabi huquqiy me'yorlar berilgan. Shuningdek, O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 40-bobi ham transport ishini tashkil etishga bag'ishlangan boʻlib, < yasi shartnomasi; shartnomaning shakli; transport ekspeditsiyasi shartnomasi boʻyicha ekspeditorning javobgarligi; espeditorga berila- digan hujjatlar va boshqa axborot; uchinchi shaxsning ekspeditor maj- buriyatini bajarishi va ekspeditsiya shartnomasidan bosh tortish kabi huquqiy masalalar yoritib berilgan.
Download 48.95 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|