Kirish Eneolit davri umumiy tasnifi, tarixwunoslik va moddiy madaniyatning o’ziga xosligi Maykop, Tripoliya va Janubiy Turkmanistonda eneolit davri jamoalarining madaniyatlari. Anov, Namozgoh va Sarazim madaniyatlari. Xulosa

Tripolye madaniyati - eneolit davriga oid arxeologik madaniyat. Kiyev yaqinidagi Tripolye qishlogʻi nomi bilan atalgan. Sharqiy Karpat yoni va Oʻrta Dnepr boʻylarida tarqalgan. Ruminiyada Kukuteni madaniyati deb yuritiladi. Tripolye madaniyati yodgorliklarini 19-asrning oxirida arxeolog V. V. Xvoyko ochgan. Arxeolog T.S. Passekning davrlashtirishi boʻyicha Tripolye madaniyati 3 ta bosqichga: ilk (mil. av. 4ming yillik), oʻrta (mil. av. 4ming yillik oxiri —3ming yillikning 1yarmi), sunggi (mil. av. 3ming yillikning 2 yarmi )ga boʻlinadi. Tripolye madaniyati qishloqlari doyra yoki tuxumsimon shaklda joylashgan boʻlib, markazida qolgan ochiq joy mollar uchun qoʻton vazifasini oʻtagan. Turar joylar koʻndalang toʻsiqlar bilan alohida xonalarga ajratilgan. Xonalardan don yanchayotgan ayol haykalchasi, yorgʻuchoq, bugʻu shoxidan yasalgan motiga (ketmonsimon asbob), yirik xumlar, tandir va boshqa xoʻjalik anjomlari, naqsh solingan sopol idishlar, mis buyumlar (bolta, toʻrt qirrali bigiz, qarmoq, xanjar) topilgan. Tripolye madaniyati vakillari misni Bolqon yarodan olib kelishgan. Tripolye madaniyati vakillari, asosan, chorvachilik, dehqonchilik, shuningdek, ovchilik va baliq ovlash bilan shugullangan.

Tripol madaniyati (rum. trypilliană, ukra. tripilska) — Moldova, Ukrainaning Dnepr vodiysidan janubi-sharqiy Karpat mintaqasigacha boʻlgan oʻrmon-dasht va dashtlari hududidagi eneolit va ilk bronza davri arxeologik madaniyati. Ruminiyadagi Cucuteni madaniyatiga o’xshaydi. Eneolit arxeologik manzilgohlari guruhiga kiritilgan.

Miloddan avvalgi 5-4 ming yilliklarning eng muhim tarixiy voqeasi. e. Yevropaning janubi-sharqida yuksak darajada rivojlangan dehqonchilik va chorvachilik madaniyatining yirik markazining shakllanishi edi¹⁶. Bu markaz Bolqon va Apennin yarim orolining janubini, Quyi va Oʻrta Dunayni, Transilvaniya, Moldova va Ukrainaning oʻng qirgʻogʻini qamrab olgan¹⁷. Ushbu janubi-sharqiy markazning eng qadimgi vakillaridan biri Tripol-Kukuten tarixiy-madaniy jamiyati kabi eneolit madaniyati hisoblanadi.

Bu madaniyat metallni - mis va oltinni allaqachon bilgan. Olimlarning fikriga ko’ra, Tripillia qishloq xo’jaligida omoch (yoki ibtidoiy pulluk) ishlatilgan, ho’kiz esa tortishish kuchi sifatida ishlatilgan. Iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy jihatdan bunday madaniyat jamiyati Evropaning qolgan qismidan ustun edi. Eneolit dehqonlari qishloq xo’jaligi xudolarining butun panteoniga ega edilar. Jamiyat ierarxik tuzilishga ega bo’la boshladi. Tripillian-Kukutene madaniy va tarixiy hamjamiyati tashkil topgan paytdan boshlab samarali qishloq xo’jaligi va chorvachilik iqtisodiyoti bilan ajralib turardi.

Ukraina hududida Trypillia madaniyatining mingga yaqin aholi punktlari ma’lum. Aholi punktlarining ba’zilari katta maydonda o’rganilgan, ba’zilari deyarli to’liq qazilgan. 1960-yillarda aerofotosuratlarni dekodlash natijasida bir necha yuz gektar maydonni egallagan, 2000 tagacha turar joydan iborat yirik aholi punktlari mavjudligi aniqlandi, ularning baʼzilari ikki qavatli qurilish edi. Bunday yirik aholi punktlarining paydo bo’lish sabablari va ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishi noaniqligicha qolmoqda. Yodgorliklarning nisbiy va mutlaq xronologiyasini ham aniqlashtirish zarur
Geografik muhitning xususiyatlari antik davrda odamlarning joylashishi jarayonlariga va Evrosiyo dashtlarining turli mintaqalarining rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatdi. Oʻrmon-dashtli Oltoyning eneolit yodgorliklari XX asrning 60-yillarida B.X. Kadikov tog’ etaklari zonasida, lekin uzoq vaqt davomida ular noma’lum bo’lib qoldi.
Ko’lda statsionar ish. Itkul va Baranulka va Kasmala daryolarining yuqori oqimidagi Pavlovka va Alekseevka qishloqlari yaqinidagi aholi punktlari majmuasi neolit va bronza davri ob’ektlari o’rtasida oraliq pozitsiyani egallagan ko’p qatlamli yodgorliklarni yoki alohida majmualarni ajratib ko’rsatishga imkon berdi. , ya’ni ular eneolit davriga tegishli. Hozirda eneolit materiallari bilan ta’minlangan yodgorliklar ma’lum. Bular aholi punktlari: Kostenkova Izbushka, Lyapustin burni, Cow Pier - 1 va 3 va boshqalar - ko’lda. "Eneolit" ekspozitsiyasi Afanasevo arxeologik madaniyati dafn etilgan rekonstruksiyani taqdim etadi¹⁸. U uy-ro’zg’or buyumlari bilan birga dafn etilgan ayolning skeletini o’z ichiga oladi. Bu ikkita sopol idish, teginish tosh (pichoqlarni o’tkirlash uchun tosh asbob). Dafn quyidagi tarzda qurilgan. Marhumning jasadi keyingi dunyoda foydali bo’lishi kerak bo’lgan narsalar bilan qazilgan chuqurga joylashtirilgan. Relefiga qarab tepada tosh yoki tuproq tepalik qurilgan. bunday dafn inshooti qabr deyiladi.Metallurgiyaning rivojlanishi bilan bog’liq masalalareneolit ​​va bronza asrlarida hisobga olinganN.Ya asarlari. Merpert va E.N. Chernix. N.Ya. Merpert Bolgariya hududidagi erta bronza davrining bir guruh modellarini tavsiflab, ularni bir-biriga bog’ladi.
Metallurgiya sohasidagi ta’sirlar bilan Markaziy tumanlardan kelib chiqqan holda sodir bo’ldiva Sharqiy Yevropa. E.N.ning so’zlariga ko’ra. qora,
Aybunar konidagi ishlar hajmi haqida gapiradiaholi orasida tog’-kon sanoatining yuqori darajasi va sezilarli ko’lami,davrningBolqon-Karpat metallurgiya provinsiyasining mavjudligi.
Eneolit ​​va bronza davri adabiyoti Markaziy va Shimoliy Yevropa bir qator retrospektiv indekslarda aks ettirilgan. Shunday qilib, Markaziy va Shimoliy Evropa tarixini o’rganish juda jadal davom etdi. Tadqiqotchilarning ishlarida materialni rivojlantirishning turli jihatlari madaniyat, iqtisodiyot, jamiyatning ijtimoiy tuzilishi, mafkura, san’at. Natijada nashr etilgan adabiyotlar soni muttasil ortib bordi. Ko’plab tadqiqotlar sezilarli miqdordagi paydo bo’lishiga olib keldi umumlashtiruvchi asarlar, ularning bir qatori bevosita davrdagi mintaqa tarixiga bag’ishlangan Eneolit ​​va bronza davri. Eneolit davrining iqlimiy sharoiti o’zidan oldingi tarixiy davr bo’lgan neolit davridan farq qilgan. O’rta Osiyoning janubiy sarhadlarida havoning namligi nisbatan balandroq bo’lib, yog’ingarchilik ko’proq bo’lgan. Tog’ oldi jilg’alari, soylari, daryolar sersuv bo’lib, shu bois yangi dehqonchilik yerlari jadallik bilan o’zlashtirilgan, sug’orma dehqonchilik ishlari rivojlangan Tadqiqotlar ko’rsatishicha, eneolit davri mustaqil tarixiy davr sifatida o’ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotga ega bo’lgan. Aholi moddiy madaniyatining ham o’ziga xosligi kuzatiladi¹⁹. Xususan, sun’iy sug’orish inshoatlari keng qo’llanilgan dehqonchilik va chorvachilik xo’jaligi asosida aholining mustahkam o’troqlashganligi, ishlab chiqarish iqtisodiyotiga imkon beruvchi yangi yerlarning tez sur’atlar bilan o’zlashtirilishi, aholi yashash zichligining oshishi natijasida ular moddiy madaniyatining mahalliy xarakterdagi madaniy variantlarining yuzaga kelishi, yangi texnologiyalarning yaratilishi va keng qo’llanilishi asosida ishlab chiqarishning jadallik bilan o’sishi va yangi sohalarning yuzaga kelishi - metallurgiya, sopol hunarmandchiligining (xumdonlarning yaratilishi), to’qimachilikning takomillashuvi, turar-joylar qurilishida xom g’ishtlarning keng qo’llanilishi, rangdor sopol buyumlarni ko’plab ishlatilishi, loydan yasalgan onalik urug’iga xos haykalchalarning, odam, hayvon tasvirida bo’lgan haykalchalarining ko’plab uchrashi shular jumlasidan hisoblanadi. Janubiy Turkmaniston hududi eneolit davri jamoalarining moddiy madaniyatini o’rganishda Namozgoh yodgorligi tayanch hisoblanadi. Bu yodgorlik yuqorida keltirilganidek, 6 ta madaniy qatlamga ega. Bu madaniy qatlamlarning xronologik jihatdan sanalanishi tabiiy fanlar yutuqlariga tayanilgan holda ilmiy asoslangan. Janubiy Turkmaniston sarhadlari eneolit davri ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida, aholi kunlik mashg’ulotlarida hunarmandchilikning kulolchilik sohasining o’ziga xos o’rni bo’lgan. Ammo, hali sopol ishlab chiqarishda kulolchilik charxi kashf etilmagan edi. Tadqiqotlar ko’rsatishicha, Nomozgoh 1 va 2 tarixiy bosqichlarda sopol idishlar yasalishida uning loyiga ezilgan somon qo’shilgan. Bundan maqsadidishlar devori mustahkamroq bo’lib, ulardan turmushda ko’proq foydalanish nazarda tutilgan. Lekin, shunga qaramasdan bu davr idishlari nisbatan mo’rtroq bo’lgan. Shu bois bo’lsa kerakki, Namozgoh 3 bosqichidan e’tiboran loyga gips aralashtirish amaliyoti qo’lanilgani bejizga emas.Endi sopol idishlar jarangdor va nisbatan mustahkam bo’lgan. Dastlabki bosqichlar sopol idishlari yassi tagli, yarim aylana ko’rinishli shaklda yasalgan. Tadqiqotlarda Namozgoh 3 bosqichidan 3 oyoqliidishlar paydo bo’lgan. Sopol buyumlar sirtiga ularni olovda pishirish oldidan sarg’ish, och sariq, och qizil angob berilgan, idish tayyor bo’lgach, uning ustidan naqsh solirgan. Masalan, Namozgoh I bosqichi sopol idishlari sirtiga qora mineral rang bilan geometrik naqsh berilgan²⁰. Namozgoh 2 bosqichida sopol idishlarning yasalishi texnologiyasida, ularning shaklida aytarli o’zgarishlarbo’lmagan. Sopol idish sirtiga solingan geometrik naqshlar avvalgidek sodda ko’rinishlibo’lgan. Endi sopollarga gul solishda ikki xil rang, ya’ni qora va qizil rang keng ishlatila boshlandi. Mutaxassislar ta’kidlashicha Namozgoh 1 davrining « monoxrom» naqshi deb yuritilgan sopollari o’rniga Namozgoh 2 boqichida «polixrom» naqshli sopollar paydo bo’ldi. Idishlar sirtiga odam va hayvon tasvirlarini solish keng qo’llanilaboshladi. Namozgoh 3 bosqichiga kelib sopol ishlab chiqarishda va sopol idishlarga naqsh solishda Qoratepa hamda Namozgohtepada Namozgoh 1 davri an’analariga xos elementlar yana kuzatilishi diqqatga sazovar hisoblanadi. Geoksur vohasida esa polixrom naqshi davom etadi. Sodda qilib ishlangan geometrik shakldagi naqshlar o’rnida murakkab jimjimador nozik gullar tasviri uchratiladi. Shuningdek, bu davrga kelib, mutaxassislar tomonidan «gilam guli» deb yuritilgan bezakli naqshlar paydo bo’ld²¹i. Sopol sirtiga hayvon va parrandalarning sur’atlarini tushirish odatiy anada keng tus oldi. Bunday sur’atlar ibtidoiy urug’doshlik jamoasi diniy va mafkuraviy ta’suratlarning «totemlar» ko’rinishi hisoblanadi. Eneolit davri jamoalari xo„jaligining asosini sug’orma dehqonchilik va xonaki chorvachilik tashkil etgan. Dehqonchilikda asosan arpa va bug’doy ekilgan. Namozgoh 2 bosqichidan boshlab sun’iy suv omborlari qurilgan. Masalan, Mo’lalitepa yaqinida qadimgi hovuz qoldig’i topilgan. Uning sig’imi 3500 metr kub bo’lgan. Namozgoh 3 davriga kelib kanallar bo’lganligi ham tadqiqotlarda kuzatilgan. Geoksur 1 qishlog’i yaqinida 1,5 kilometr chamasi masofaga cho’zilgan kanalning qoldiqlari aniqlangan. Eneolit davri jamoalariga tegishli yodgorliklaridan ko’plab xonakilashgan hayvon suyaklari qoldiqlari topilgan. Ular asosan yirik shoxli qaromol hamda mayda tuyoqli qo’y va echkilarga tegishli hisoblanadi. Eneolit davri urf-odatlari va motam marosimlariga kelsak, bu davrda jasadni qabrga yon biqini bilan oyoq-qo’llarini g’ujanak qilib qo’yish odati paydo bo’lgan. Janubiy Turkmanistonda Namozgoh 1 bosqichiga oid mozorlari kam o’rganilgan. Ammo, Namozgoh II va Namozgoh III davriga tegishli qabrlar ko’plab ochilgan. Ta’kidlash joizki, mazkur mozorlarda qabr ashyoviy dalillari kam uchratilgan. Topilgan ashyolar tarkibida ayollar tasviridagi statuyetkalar uchraydi. Namozgoh 3 bosqichidan boshlab qabristonlarda jamoaviy mozorlar uchray boshlaydi, xom g’ishtdan kvadrat va doira shaklida qurilgan mavzoleylar paydo bo’ladi. Bu mavzoleylar urug’larga tegishli mavzoleylar bo’lishi mumkin. Ularga o’lik har xil vaqtda qo’yilgan. V.M. Massonning yozishicha, Qoratepada Namozgoh 3 bosqichiga oid to’rtta mavzoleyda faqatgina ayollar jasadlari uchragan. Bu esa ayollarga nisbattan hurmat va e’tiqodning hali ham urug’ jamoasida ustvor ekanligidan dalolat beradi. Eneolit davri yodgorliklaridan topilgan haykallarning deyarli barchasi ayollar mabudasi bo’lib hisoblanadi. Faqat Namozgoh 3 bosqichining oxirlariga kelib yodgorliklar tadqiqotida onda-sonda erkaklar siymosidagi haykallar uchratilgan. Bu faktlar hali eneolit davrida matriarxat urug’doshlik jamoasi bo’lganligidan guvohlik bersa, ikkinchi tomondan jamiyatda erkaklarning mavqyei ham o’sib borganligini ko’rsatadi. Bu juda muhim sosial o’zgarish hisoblanadi. So’nggi eneolit bosqichiga (mil.avv. IV minginchi yil oxiri – III minginchi yil boshlari) kelib Janubiy Turkmaniston sarhadlarida aholi jaylanishi tizimida o’zgarishlar sodir bo’lgan. Havoning quruqlashishi natijasida aholining suv irmoqlari bo’ylab migrasiyasi va o’rta hamda yirik o’lchamli qishloqlar (Geoksur 1, Oltintepa, Hapuztepa, Ulug’tepa, Namozgohtepa, Qoratepa) atrofiga zichlashishi 143 kuzatiladi. Bu qishloqlarda bir-biriga zich holda havlisi bo’lgan 1-3 xonali turar joylar qurilgan. Havlilarda jamoaning donli mahsulotlarini saqlovchi omborxonalari joylashgan. Oltintepa va Namozgohtepalarning maydon sathi kengayib 25-30 gektargacha yetgan. So’nggi eneolit bosqichi o’rtalariga kelganda Geoksur vodiysida aholi deyarli qolmaydi. Aholi Tejen daryosi yuqori qismiga joylashadi va u joylarda Hapuztepa kabi yirik qishloqlar paydo bo’ladi²². Namozgohtepa, Oltintepa, Hapuztepa, Ulug’tepa kabi eng yirik qishloqlar so’nggi eneolit bosqichining oxiri-ilk bronza davrida (mil.avv.2800-2400 yillar) Kapettog’ yon bag’irlari va Tajan daryosi qadimgi vohasida joylashgan. Mazkur davr jamoalari janubiy sarhad jamoalari bilan yaqindan madaniy aloqada bo’lganliklari tadqiqotlarda aniqlangan. Jumladan, B.A. Kuftinning yozishicha Yassi-tepa yodgorligidagi devoriy panno naqshlari Shimoliy Messopatamiyadagi Xalaf madaniyati naqshlariga o’xshash. Sopol idishlar syujetlarida ikki rangli rasmlarning uchratilishi ham shu madaniyatning ta’sirida bo’lgan. Hayvonlar ko’rinishli naqshlarning sopol buyumlarda uchrashi, qo’y echkidan tashqari Shimoliy (Hisor) va Markaziy Eron (Sialk) madaniy ta’siri hisoblanadi. N. Avanesovaning yozishicha eneolit jamoalarining O’rta Sharq jamoalari bilan madaniy aloqadorligi bu davrning so’nggi bosqichida bo’lgan. Bronza davrida esa bu madaniy aloqadorlik jadallik bilan o’sib borgan. Eneolit davri iqlim sharoiti hozirgi davrdan ancha farq qilgan. Yog’ingarchilik ko’p bo’lgan. Tog’ oldi soylari, daryolar sersuv bo’lib, ular cho’l zonalarining ichkarisigacha kirib borganlar. Eneolit jamoalari shu suv etaklarida o’zlariga manzilgohlar qurib, yangi yerlarni o’zlashtirganlar.
Eneolit davri iqlim sharoiti hozirgi davrdan ancha farq qilgan. Yog’ingarchilik ko’p bo’lgan. Tog’ oldi soylari, daryolar sersuv bo’lib, ular cho’l zonalarining ichkarisigacha kirib borganlar. Eneolit jamoalari shu suv etaklarida o’zlariga manzilgohlar qurib, yangi yerlarni o’zlashtirganlar.
Shimoliy Yevroosiyo xududlarida mil. avv. 3 ming yillar davrida ot yurishni yaxshi bilishgan. Bu davrda otning ijtimoiy hayotdagi ahamiyatini bilganlari holda, u farovon turmush ramzi ham hisoblangan.
Eneolitning ilk bosqichida aholi bir-biriga zich qilib qurilgan bir xonali uylardan iborat qishloqlarda istiqomat qilganlar. Uylar tor, kvadrat shaklida xom g’ishtdan qurilgan bo’lib, xona devorlari somonli loy bilan suvalgan. O’rta bosqichida esa qishloqlarning markaziy qismi mudofaa devori bilan o’ralib, ko’p xonali uylar ham uchraydi. Ularning orasida doira shaklidagi xonalar ham bo’lib, tadqiqotchilar fikricha bu ibodatxona bo’lib, ular bu yerda olovga sig’inishgan. Eneolitning so’nggi bosqichida qishloqlar hududi kengayadi va ko’p xonali uylarning soni oshadi. Ularda dahlizlar va hovlilar vujudga keladi²³. Hovlilarni birlashtiruvchi tor ko’chalar rasmiylashgan va ularning hammasi qishloqning markazidagi maydonga chiqqan. Har bir uyda xo’jalik kompleksi—omborxonalari bo’lgan.
Kavkazning eneolit-bronza davri arxeologiyasi
Kavkazning tabiiy-geografik sharoiti. Ilk ishlab chiqaruvchi xo’jalikning shakllanishi. Eneolit davri madaniyatlari. SHulaveri-shomutepa guruhi manzilgohlari (SHulaverisgora, Imrisgora va Aruxlo I). Manzilgohlarning tuzilishi. Xo’jaligi va moddiy madaniyati. Naxichevan-mil-mugan guruhi manzilgohlari. Kultepa manzilgohi. Qurilish. Qabrlar. Kulolchilik va metallarga ishlov berish. Mil va Mugan dashtlari yodgorliklari. Alikemektepasi. Ilk bronza davri Kuro-araks madaniyati. Manzilgohlar, uy-joy imoratlari. Xo’jalik, kulolchilik va metallarga ishlov berish. Dafn inshootlari. Kavkazorti hududi rivojlangan bronza
davrida. Trialet madaniyati bosqichlari: Baden va Kirovakan-Trialet. Baden davri qabrlari.
Aravalar. Odamlarni qurbonlik keltirish. Qimmatbaho buyumlar. Bronza qurol yarog’lari. Keyingi bosqich taraqqiyot doirasining kengayishi. Manzilgohlar. Oddiy qabrlar va hashamdor qabr qo’rg’onlari (Trialetti, Mesxeti, Karashamb). Dafn odatlari. Kulolchilik. Metall buyumlari. Ijtimoiy tabaqalanish masalalari. Kamirbed madaniyati. Sevano-uzerlik madaniyati. Uzerlik davrida. Xo’jalik va ijtimoiy tuzulmalardagi o’zgarishlar. Metallurgiya taraqqiyoti. Qabr yodgorliklari. Digom teksliklari ilk shahar madaniyati. SHimoliy Kavkaz eneolit va ilk bronza davrida. Eneolit davri manzilgohlari. Dog’istonda Ganchi manzilgohi. Nalchik qabristoni. Ilk qo’rg’oni. Dolmenlar. Qabr inshootlari. Dafn inshootlari. Kulolchilik, metallarga ishlov berish. Manzilgohlar (Galyugay I, Dolinsk, Serechinsk). Uy-joy qurilishi.Xo’jalik. Ijtimoiy Xo’jalik va moddiy madaniyat. SHimoliy Kavkaz so’nggi bronza davrida Koban madaniyati. Xo’jalik. Metallurgiya. Dag’istonda Kayakent-Xorochoev va SHimoli-g’arbiy Kavkazning Kuban bo’yi madaniyati tarqalgan hududlar. Manzilgohlar va qabrlar. CHorvachilik Srub madaniyati xo’jaligining asosiy tarmog’i sifatida. Dehqonchilikning yordamchi xo’jalik sifatidagi ahamiyati. Srub madaniyatining O’rta Osiyoning shimoliy xududlariga ta’sir doirasi. Srub madaniyatida metallurgiya, mis buyumlari. Sapol buyumlari va tosh qurollari.
Arxeologlar qabrlarni Tagar madaniyatiga bog’laydilar va hanuzgacha toshlar vodiyga qanday etkazilganiga javob bera olishmayapti.
Mammoth Couria va Yanskaya avtoulovi Rossiyada Arktikada topilgan qadimgi odamning to’xtab turish joylari ko’plab savollarni tug’diradi. Bu Komontadagi Mamontova Kuryaning to’xtash joyi, bu 40,000 yilni tashkil etadi. Bu erda arxeologlar qadimgi ovchilar tomonidan o’ldirilgan hayvonlarning suyaklarini topishdi: kiyik, bo’rilar va mamontlar, kazıyıcılar va boshqa narsalar. Odam qoldiqlari topilmadi.
Kuriyadan 300 kilometr uzoqlikda 26000 dan 29000 yoshgacha bo’lgan joylar topildi. Eng shimoliy to’xtab turish joyi Yana daryosining teraslarida joylashgan Yanskaya avtoulovi edi. Bu 32,5 ming yillarga to’g’ri keladi.
Avtoturargoh ochilgandan keyin paydo bo’ladigan eng muhim savol, agar o’sha paytda muzliklar paydo bo’lgan bo’lsa, bu erda kim yashay oladi? Ilgari odamlar bu erlarga 13,000 - 14,000 yil oldin etib kelishgan deb ishonishgan.
Omsk "musofirlar" siri10 yil oldin Omsk viloyatida Tara daryosi bo’yida Murly daryosida arxeologlar 1,5 ming yil oldin yashagan xunlarning 8 ta qabrini topdilar. Boshsuyaklar cho’zinchoq bo’lib, ular begona gumanoidlarga o’xshardi.
Olimlar, Hunlarning Boshsuyagi shaklini shu tarzda o’zgartirganiga nima sabab bo’lganiga hayron bo’lishmoqda. Boshsuyaklar ayol shamanlarga tegishli degan mish-mishlar mavjud. Topilma ko’plab savollarni tug’dirayotganligi sababli, Boshsuyaklar ko’rinmayapti, lekin saqlanmoqda. Shunga o’xshash bosh suyaklar Peru va Meksikada ham topilgan.Pyzyryk tibbiyotining siriGorniy Oltoydagi Pizirik madaniyatining dafn marosimlari 1865 yilda arxeolog Vasiliy Radlov tomonidan topilgan²⁴. Madaniyat 1929 yilda zodagonlar maqbaralari topilgan Ulaganskiy tumanidagi Pizirik traktari nomi bilan atalgan. Madaniyat vakillaridan biri "Ukok malikasi" - Ukok platosida mumiyasi topilgan kavkazlik ayol hisoblanadi.
Yaqinda Pyzyyriklar bundan 2300-2500 yil oldin kraniotomiya o’tkazish qobiliyatiga ega ekanligi ma’lum bo’ldi. Endi operatsiya izlari bo’lgan bosh suyaklari neyroxirurglar tomonidan o’rganilmoqda. Tuzatish "Gippokrat korpusi" ning tavsiyalariga muvofiq amalga oshirildi - bir vaqtning o’zida qadimgi Yunonistonda yozilgan tibbiy risola.
Bir holatda, ehtimol, operatsiya paytida yosh ayol vafot etgan, boshqasida, trepanatsiyadan keyin boshi jarohatlangan erkak yana bir necha yil yashagan. Olimlarning ta’kidlashicha, qadimgi odamlar suyakni parchalashda eng xavfsiz usulni qo’llashgan va bronza pichoqlardan foydalanishgan
Qadimgi Arkaim shahri uzoq vaqtdan beri mistiklar va millatparvarlar uchun diniy maskan bo’lib kelgan. Uralda joylashgan, 1987 yilda ochilgan va miloddan avvalgi III - II ming yillikka to’g’ri keladi. Sintash madaniyatiga tegishli.
Shahar inshootlar va qabristonlarning xavfsizligi bilan ajralib turadi. U tog ‘nomi bilan ataldi, nomi turkiy "arch" dan kelib chiqqan, bu "tizma", "poydevor" degan ma’noni anglatadi. Arkaim qal’asi loglar va g’ishtlarning radial sxemasiga binoan qurilgan, u erda Kavkaz tipidagi odamlar bor edi, uylar, ustaxonalar va hatto bo’ron kanalizatsiya mavjud edi.
Shuningdek, suyak va toshdan buyumlar, metall buyumlar, quyma qoliplari topildi. Hisob-kitoblarga ko’ra, shaharda 25 minggacha odam yashashi mumkin edi. Shunga o’xshash turar-joylar Chelyabinsk va Orenburg viloyatlarida, Boshqirdistonda topilgan, shuning uchun arxeologlar bu hududni "Shaharlar mamlakati" deb atashgan.Sintash madaniyati atigi 150 yil davom etgan. Bu xalq qaerga ketganligi noma’lum. Shaharning paydo bo’lishi haqidagi bahslar hali ham olimlar tomonidan hal qilinmoqda. Millatchilar va tasavvufchilar Arkaimni qadimgi ariyaliklar shahri va "hokimiyat joyi" deb bilishadi.Nima haqida gapirish mumkin emas, jim bo’lish kerakmi?Kavkazning eneolit-bronza davri arxeologiyasi Kavkazning tabiiy-geografik sharoiti. Ilk ishlab chiqaruvchi xo’jalikning shakllanishi. Eneolit davri madaniyatlari. SHulaveri-shomutepa guruhi manzilgohlari (SHulaverisgora, Imrisgora va Aruxlo I). Manzilgohlarning tuzilishi. Xo’jaligi va moddiy madaniyati. Naxichevan-mil-mugan guruhi manzilgohlari. Kultepa manzilgohi. Qurilish. Qabrlar. Kulolchilik va metallarga ishlov berish. Mil va Mugan dashtlari yodgorliklari. Alikemektepasi. Ilk bronza davri Kuro-araks madaniyati. Manzilgohlar, uy-joy imoratlari. Xo’jalik, kulolchilik va metallarga ishlov berish. Dafn inshootlari. Kavkazorti hududi rivojlangan bronza davrida. Trialet madaniyati bosqichlari: Baden va Kirovakan-Trialet²⁵. Baden davri qabrlari. Aravalar. Odamlarni qurbonlik keltirish. Qimmatbaho buyumlar. Bronza qurol yarog’lari. Keyingi bosqich taraqqiyot doirasining kengayishi. Manzilgohlar. Oddiy qabrlar va hashamdor qabr qo’rg’onlari (Trialetti, Mesxeti, Karashamb). Dafn odatlari. Kulolchilik. Metall buyumlari. Ijtimoiy tabaqalanish masalalari. Kamirbed madaniyati. Sevano-uzerlik madaniyati. Uzerlik manzilgohi. Qabrlar. Xo’jalik va moddiy madaniyati. Kavkazorti so’nggi bronza davrida. Xo’jalik va ijtimoiy tuzulmalardagi o’zgarishlar. Metallurgiya taraqqiyoti. Qabryodgorliklari. Digom teksliklari ilk shahar madaniyati. SHimoliy Kavkaz eneolit va ilk bronza davrida. Eneolit davri manzilgohlari. Dog’istonda Ganchi manzilgohi. Nalchik qabristoni. Ilk bronza davri Maykop madaniyati. Maykop qabr-
qo’rg’oni. Dolmenlar. Qabr inshootlari. Dafn inshootlari. Kulolchilik, metallarga ishlov berish.
Manzilgohlar (Galyugay I, Dolinsk, Serechinsk). Uy-joy qurilishi. Xo’jalik. Ijtimoiy
tabaqalanish.SHimoliy Kavkaz rivojlangan bronza davrida²⁶. Qabr inshootlari. Xo’jalik va moddiy
madaniyat. SHimoliy Kavkaz so’nggi bronza davrida Koban madaniyati. Xo’jalik. Metallurgiya.
Dag’istonda Kayakent-Xorochoev va SHimoli-g’arbiy Kavkazning Kuban bo’yi
madaniyati tarqalgan hududlar²⁷. Manzilgohlar va qabrlar. CHorvachilik Srub madaniyati xo’jaligining asosiy tarmog’i sifatida. Dehqonchilikning yordamchi xo’jalik sifatidagi ahamiyati.
Srub madaniyatining O’rta Osiyoning shimoliy xududlariga ta’sir doirasi. Srub madaniyatida metallurgiya, mis buyumlari. Sapol buyumlari va tosh qurollari.