Kirish Hayoti va ijodi San'at asarlari Foydalanilgan adabiyotlar

AHMAD DONISH - O'RTA OSIYODA MA'RIFIYAT ASOSCHISI
Rejasi:

1. 
   Kirish
   
2. 
   Hayoti va ijodi
   
3. 
   San'at asarlari
   
4. 
   Foydalanilgan adabiyotlar
   

KIRISH
Namoz Hotamov, tarix fanlari doktori, professor Tojik xalqining buyuk farzandi Ahmad Donish ensiklopediyachi, pedagog, islohotchi, olim, yozuvchi, faylasuf, mutafakkir, shoir, Buxoro amirligining davlat arbobi. 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida shunday ilg'or qismi Ahmad Donish ijodi ta'sirida ziyolilar nafaqat Buxoro amirligida, balki butun Oʻrta Osiyoda ham. Ularning asosiy g'oya, hukmron sinf va byurokratiyaning talabi edi oddiy mehnatkashlarga nisbatan o'zboshimchalikni cheklash, choralar ko'rish iqtisodiyot, fan va madaniyatni rivojlantirish, ta’lim tizimini isloh qilish, Buxoroning nochor fuqarolarini boshlang'ich va demokratik sharoit bilan ta'minlash Shu bois Ahmad Donish shaxsi va uning ijodi yorqin o'rin tutadi tariximizning sahifasi.
HAYOTI VA IJODI
Ahmad Donish hayoti va ijodi diqqat markazida bo‘ldi tadqiqotchilar va S. Ayniy, B.G. G‘afurova, 3.Sh.Radjabova, A.M. Bogoutdinova, I.S. Braginskiy, G.A. Ashurova, R. Xodizoda, H. Mirzozoda va boshqalar. 3. Sh. kabi taniqli olim-tadqiqotchilar. Rajabov va R. Hodizoda Ahmad haqida chuqur tadqiqotlar olib borgan Donish, unda hayotning ko'p qirralari va buyuk pedagogning ijodi. Biroq, va kelajakda bu muammo bo'ladi tadqiqotchilarning diqqat markazida. Shubhasiz, Ahmad Donish tariximizda tasodifiy shaxs bo ‘lmagan. O'zi Ikkinchidan, Markaziy Osiyo mintaqasiga xos bo'lgan murakkab vaziyat 19-asrning yarmi, jumladan, Buxoro amirligi uchun ham koʻp javoblar talab qildi kunning asosiy va muammoli masalalariga, jumladan, asosiylaridan biri edi rus chorizmining
O'rta Osiyodagi mustamlakachilik hukmronligiga munosabat. Bu savolga sabab shu edi mustamlakachi rejim siyosiy, iqtisodiy, mintaqaning ijtimoiy va madaniy holati. Shunday qilib, O'rta Osiyo mintaqasi Rossiya tomonidan bosib olinishi arafasida edi ayniqsa, iqtisodiy jihatdan dunyoning qoloq burchaklaridan biri. Bunga Ko'pgina G'arb davlatlari va ba'zi Sharq mamlakatlari allaqachon ko'chib o'tgan bo'lsa-da kapitalistik ishlab chiqarish usuli, Markaziy Osiyo mulklarida, shu jumladan Buxoro amirligida hamon feodal munosabatlari g ‘alaba qozondi. Mana, ichida Siyosiy tuzilma nafaqat o'rta asr amiri tomonidan saqlanib qolgan despotizm, balki diniy va ruhoniy mafkuraning hukmronligi. Amir rejimi va hukmronlik va imtiyozlarni saqlab qolish uchun mutaassib-diniy shaxslar amirlik xalqining o'rta asr turg'unligida qolishidan manfaatdor edilar.
Oʻrta Osiyoning Rossiya tomonidan bosib olinishi hayotning deyarli barcha sohalarida oʻzgarishlarga olib keldi mintaqa. Oʻrta Osiyo davlatlari — Buxoro amirligi, Qoʻqon va Xiva Xonliklar o ‘z suverenitetini yo‘qotdilar. 1876 ​​yilda Qo ‘qon xonligi tugatildi qirol hukumati. Mintaqaning katta qismi ruslar tomonidan bosib olingan qoʻshinlari va Qoʻqon xonligi va Buxoro amirligi yerlaridan tortib olindi. Turkiston general-gubernatorligi nomi ruschaga kiritilgan imperiya. Viloyat hududi rus tuzumi bilan boshqarilgan. Bu erda ular harakat qilishdi umumiy imperiya qonunlari va mintaqani rus generallari va zobitlari boshqargan. DA Turkiston oʻlkasining maʼmuriy ishlari, aslida musulmon ruhoniylari asrlar davomida ega bo ‘lgan barcha imtiyozlaridan mahrum bo‘ldi.
Buxorodan keyin amirlik va Xiva xonligi Rossiya imperiyasiga vassal qaramlikka tushib qoldi, ruhoniylar doimo bu mulklar nihoyat bo'lishidan qo'rqishgan Rossiya imperiyasi tarkibiga kirgan va ular ham Qo‘qon taqdiriga duchor bo‘lishadi xonliklar. Oʻrta Osiyo mintaqasida chorizm hukmronligi oʻrnatilishi bilan erkin bilan Buxoro amirligi va Xiva xonligining davlat darajasidagi munosabatlari musulmon dunyosi to'xtadi. Hatto butun mintaqa fuqarolarini targ'ib qilish va ichida xususan, Buxoro amirligi, Rossiya imperiyasidan tashqarida, shu jumladan Sharqning qo'shni musulmon mamlakatlari, jumladan, muqaddas joylarni ziyorat qilish Makka va Madina musulmon shaharlari allaqachon qirol hokimiyati nazorati ostida edi. Markaziy Osiyoda sodir bo'lgan bunday sezilarli va keskin o'zgarishlar mintaqaning milliy ziyolilari pozitsiyalariga ta'sir o'tkazmay qolmadi davr, ulardan biri Ahmad Donish edi.
Avvalo, shuni yodda tutish kerakki, millat vakillari O'sha paytdagi ziyolilar barcha voqealarga boshqacha munosabatda edilar 19-asrning o'rtalarida, shu jumladan rus tilining o'rnatilishi Markaziy Osiyodagi mustamlakachilik rejimi. Ularning pozitsiyasiga ko'ra, ularni ajratish mumkin uch guruhga:
birinchi guruh yoki milliy ziyolilarning kichik bir qismi mustamlakachilik tuzumining o'rnatilishi faqat qaytarilmas xo'rlikni ko'rdi o'z xalqining milliy va diniy tuyg'ulari, shuning uchun ular chegarani tark etishdi Oʻrta Osiyo va janubiy, asosan Sharqning musulmon mamlakatlariga koʻchib oʻtgan;
ikkinchi guruh, ularning vakillari ham mustamlakachilarga qarshi edilar Chorizmning Markaziy Osiyodagi siyosati bularning barchasi vaqtinchalik hodisa, deb hisoblagan, shuning uchun bunday tuzumni agʻdarish maqsadida vaqti-vaqti bilan chorizm hukmronligiga qarshi qaratilgan milliy ozodlik harakatlarida qatnashgan. umuman; milliy ziyolilarning
uchinchi guruhi ham qo‘llab-quvvatlamadi chorizmning Markaziy Osiyodagi mustamlakachilik siyosati. Ammo ular asosiylaridan birini ko'rdilar mintaqadagi tub xalqlarning barcha kasalliklarining sabablari ularning iqtisodiy, siyosiy va madaniy qoloqlik. Ziyolilarning bu qismi esa bu vaziyatdan chiqish yo‘lini ko‘rmadi. chor tuzumiga qarshi kurashda emas, balki Markaziy Osiyo chegaralarini tark etishda dushmanning harbiy kuchi oldida bunday urinishning befoydaligini anglab, lekin aksincha, Rossiya bilan ittifoq tuzishga chaqirib, uning nisbatan rivojlangan iqtisodiyotiga e'tibor qaratish, ilm-fan va madaniyat, o'z xalqining ahvolini sezilarli darajada o'zgartirishga umid qildilar va o'z vatanlaridan. Ular ta'lim va islohotlar orqali, din asoslarini saqlab qolish va xalqning urf-odatlari, bir tomondan, islom dinini yangisiga moslashtirmoqchi edi tovar-pul munosabatlarining paydo bo'lishi va rivojlanishi uchun shart-sharoitlar, ya'ni. burjua jamiyat, boshqa tomondan, o'z xalqining turmush darajasini oshirish, iqtisodiyotni rivojlantirish va mintaqa madaniyati [1]. Natijada, allaqachon XIX asrning ikkinchi yarmida. Markaziy Osiyoda maʼrifatchilik shakllandi, uning asoschilaridan biri edi shaharda tug ‘ilib o‘sgan tojik xalqining buyuk farzandi – Ahmad Donish Ming yildan ortiqroq tojiklarning ilm-fan va madaniyat beshigi bo‘lgan Buxoro odamlar. Ahmad Donish hech qachon xalqdan ajralgan emas. U har doim yaqinroq edi odamlar o'z azoblarini yaxshi his qilishdi. U o'zining eng o'qimishli odamiga o'xshaydi doim xalq haqida o ‘ylagan vaqt o‘z xalqidan xalos bo‘lish yo‘lini izlagan qashshoqlik va ekspluatatorlarning o'zboshimchaligi. Shuning uchun ham Z.Sh. ning o‘rinli ifodasiga ko‘ra. Rajabov, “Ahmad islohoti loyihasida belgilangan barcha talablarda Buxoro amiriga taklif qilingan Donish, aslida, oddiy talablar yotadi odamlar o'z hukmdorlariga" [2].
A. M. Bogoutdinovning yozishicha, “Ahmad Donish bevosita va o'tkir, uni hech narsa to'xtata olmadi - na musulmon sxolastikasining xurofotlari, na amir zodagonlarning taqiqlari. Unda hech kim yo'q edi, lekin u hamdard bo'lishi mumkin edi azob chekkan vatandoshlariga. Bu mustaqillik va o'ziga xoslik. Buxoroning mustabid faoliyatini shafqatsiz tanqid qilishida uchraydi feodal-teokratik tuzum” [3] Ahmad Donishning pedagog sifatidagi mavqei u yashagan davrda mustahkamlandi amir saroyida ishlagan va amir amaldorlarining buzg‘unchiliklarini o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan. va o'z xalqining huquqlari yo'qligi va himoyasizligi. Ularning xayollarini yo'q qilish uchun amir va uning amaldorlariga ishongan Ahmad Donish ularni ayovsiz tanqid qildi. Uning ichida tarixiy risolada amir va uning amaldorlari shaxsini quyidagicha tavsiflaydi yo‘l: “Amir va vazir, ulamo va lashkarboshilar bir-biriga o‘xshash edi; Hamma fikrlar kundalik non bilan cheklangan edi, lekin ochlikni qondiradigan non bo'lishi mumkin faqat xorlik bilan qo'lga kiritildi, sharaf va baxt bilan hurmat qilindi. Hammasi degani va olijanob - endi qimmatbaho liboslar kiying, yangi ajoyib kiying sallalar, hech kimga e'tibor bermang va dunyoda o'zidan boshqa hech kimni sezmang. Hamma faqat amir bilan tanish bo‘lish, qozi yonida o‘tirish, bo‘lish bilan singib ketgan raisning ichkilikboz do'sti va qo'riqchi boshlig'ining qo'shnisi. Agar siz ularga qarasangiz Xo'sh, u holda amir erkin va qonxo'r zolimdan boshqa hech kim emas, qoziy - o'ta qattiqqo'l. poraxo'r va tovlamachi, rais buzuq sutenyor va ateist, qorovul boshlig'i esa ichkilikboz va qimorboz, qaroqchilar boshlig'i va bosh o'g'ri. 3. Sh. Rajabova – “Ahmad Donish amirning qonxoʻrligini ayniqsa ayovsiz tanqid qilgan. Abdulahadxon va uning muhitining buzuqligi” [4].
Albatta, Ahmad Donishning ma’rifatparvarlik qarashlari shakllanmagan bo'sh joy. U o'z davrining deyarli barcha fanlarini o'rgangan va aslida o'rgangan ensiklopedist. Lekin uning tarbiyaviy qarashlarini shakllantirishda oz roli emas tojik-fors tilimiz vakillarining tarbiyaviy g ‘oyalarini o‘ynadi adabiyot. Albatta, u ma'noga nisbatan ularning nuqtai nazari bilan tanish edi bilim, insonparvarlik, boshqaruv ishlari va boshqalar. Biroq, buyuklarning tanqidiy pozitsiyalari ma'rifatparvar, Rossiyaga uch marta borganida va ko'rganida yanada kuchaydi bu buyuk mamlakatning shaharsozlik, ilm-fan, madaniyat, boshqaruv sohasidagi taraqqiyoti ishlar va boshqalar. Buyuk pedagog har safar qaytganida ko‘rganlarini solishtirardi Buxorodagi mavqei bilan. Pedagogning bu qiyosiy tahlillari yilda sodir bo'lmagan unga yaqin bo'lganlardan izolyatsiya. S.Ayniy ta’kidlaganidek, “Ahmad Donish doimo uning orasida edi izdoshlar, talabalar va hamkorlar. O'zining taassurotlari va mulohazalari bilan u undan oldin bo‘lgan buxorolik ziyolilarning bu qismining uyg‘onishiga hissa qo‘shgan vaqt "shunday bo'lishi kerakligiga chidash" [5].
So‘ngra S.Ayniy Ahmad Donishning mashhur asarining ahamiyatini ta’kidladi "Navodir-ul-vajoy" ("Nodir hodisalar") ma'lum bir qismga undash Buxorolik yoshlarning ta'kidlashicha, unda Ahmad qiziqarli hikoyalar bilan bir qatorda Donish "o'zimiz kundalik hayotning salbiy hodisalarini tasvirlaydi har kuni kuzatiladi. Bizni bu hodisalarning keskin tanqidlari o'ziga tortdi. Nihoyat, kabi S. Ayniy ta’kidlaydi, “bu kitob bizda amir va uning vazirlar, mullalar va o‘sha davrning butun hayoti bizga butunlay yangicha ko‘rinishda namoyon bo‘ldi. Shuning uchun ham S.Ayniy o‘zining va o‘rtoqlarini bu ajoyib bilan tanishtirdi Ahmad Donish ijodi “haqiqiy ma’naviy inqilob” deb baholandi [6].
S.Ayniyning fikricha, Ahmad suhbatdoshlarining eng mashhuri XIX asr oxirida Buxoroda Donish Sharif maxdum Mutasim, Iso maxdum, Inoyat. Maxdum, Yahyoxo‘ja, Qori Abdulmajid Zufunun, Mullo Sharif Soat, Mirzo Somiy va boshqalar [7]. B. G. G‘ofurov fikricha, Ahmad Donishning buyuk xizmatlari shundan iborat u 19-asrning oxirida ekanligi. atrofiga ma’rifatparvarlar tarafdorlari guruhini birlashtira oldi [8].
Ahmad Donish ta’sirida ko‘pchilik murosasiz bo‘lib qoldi amir tuzumining tanqidchilari, mehnat dardi va iztiroblarini his qildilar odamlar. Ular na amirdan, na uning amaldorlaridan rahm-shafqat so‘ramasdilar. Shu sababli lavozimlar, ularning hammasi, oddiy kambag'al xalq bilan birdamlikda, qolgan umrlari qashshoqlikda sarflangan. Ahmad Donish ijodidan, ayniqsa, uning ijodidan ta’sirlanganlar soni asarlari Navodir-ul-voke, yangicha, ya’ni. amirga tanqidiy nazar bilan qaradi rejim, o'sdi va allaqachon o'nlab raqamga ega. Bular orasida bittasini nomlash mumkin Sharifjon Maxdum Sadri Ziyo, Sadriddin Ayniy, Mirzo Abdulvohid Munzim va va hokazolar natijasida ta'lim g'oyalari, asoschisi Ahmad edi Donish, allaqachon 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida harakatga aylandi. Ahmad Donishning ma’rifatparvarligi 19-asr oxirlarida, ayniqsa 20-asr boshlarida. nafaqat buxorolik ziyolilarning ilg ‘or qismini, balki talabalikni ham o‘z bag‘riga oldi yoshlar, Buxoro savdo doiralari. Hatto ruhoniylarning eng yirik arboblaridan ham, ayniqsa, muftiy Mullo Ikromcha (1847-1925) nima bo‘lgan, ular boshqacha munosabatda bo‘lishgan. amir rejimiga. Ruhoniylarning konservativ doiralaridan farqli o'laroq, mullalar Ikromcha amirlikning mavjud kamchiliklarini ayovsiz, oshkora tanqid qildi mansabdor shaxslarning o'zboshimchaligiga qarshi chiqdi, adolatsizlikka oshkora bo'ldi o‘z fikrini nafaqat ruhoniylar ustunlari oldida, balki qushbegi va amirning o‘zi [9].
Turkiston tumani bo‘limi boshlig‘ining ma’ruzasi shundan dalolat beradi 1912-yil 8-dekabrdagi militsiya oʻsha yilning avgust oyida Xoʻja-domulla Ikrom. (ya’ni Mulla Ikromcha) kitobi bosilib, unda faktlarga asoslanib, o ‘sha davrda Buxoro madrasalarida yo‘l qo‘yilgan qonunbuzarliklarni ochib beradi. Keyin Buxoro ruhoniylarining reaktsion doiralari «Muftiy Abdurazzoq boshchiligida Abdurasul-zokun va Domulla Qamarno‘g‘ay o‘z navbatida Xojaga hujum qiladi Domullo Ikrom, barcha mullalarni (shogirdlarni) ustiga qo‘yib, Xojani tushuntirib bering. – Domulla Ikrom Rossiya hukumati bilan aloqaga kirib, muqaddima va’z qiladi yangilangan tizim. Keyin yuqorida nomlari keltirilgan mullalar Xo‘ja-domullohni o‘ldirishga qaror qildilar Ikroma, ammo Buxoro hukumati bu ma'lumotni olgach, olib tashlash choralarini ko'rdi MUARRICH 17 TARIXCHI Xoja — buxorolik Domulla Ikroma, uni qishloqqa qozilik lavozimiga oʻtkazgan Zandani” [10].
20-asr boshlarida bu davrdagi siyosiy voqealar taʼsirida, ayniqsa 1905-1907 yillardagi rus inqilobi, V.I. Lenin "hammani uyg'otdi Osiyo» [11], Ahmad Donishning tarbiyaviy g‘oyalari mafkuraviy g‘oyalardan biriga aylandi nomi bilan tarixda ma’lum bo‘lgan yangi g‘oyaviy-siyosiy yo‘nalishning manbalari Jadidiya yoki jadidchilik. Jadidlar Ahmad Donishning tarbiyaviy g‘oyasidan chetga chiqmadilar va chiqmadilar "Orqaga qadam", hozirgacha ta'kidlanganidek, aksincha, bu g'oyani davom ettirish, kashfiyot bilan yangi usul maktablari, dorixonalar, gazetalar tashkil etish va hokazolar bir necha qadamlar tashladi oldingilariga nisbatan oldinga, ya'ni. ikkinchisi ma'rifatparvarlari 19-asrning yarmi Jadidchilik harakati Buxoro sharoitida yagona muxolifat edi amirning reaktsion, feodal-monarxistik rejimiga qarshi. Shuning uchun agar dastlab mahalliy ziyolilarning liberal fikrli qismini qamrab oldi, keyin asta-sekin ularning doirasi nafaqat ziyolilar vakillari hisobiga, balki kengayib bordi. vujudga kelayotgan mahalliy savdogar burjuaziya hisobiga ishchilar, hunarmandlar va hunarmandlar [12].
Shunday qilib, Buxoroda demokratik harakat, asoschisi u buyuk Ahmad Donish bo‘lib, asta-sekin kengayib, hammasini qamrab oldi amirlik aholisining katta doirasi. Zero, S.Ayniy Ahmad Donish deb hisoblagani bejiz emas “Buxoroning zulmat osmonida porlayotgan yulduz” [13].
Aynan shu "porlash" ostida yulduz" qorong'u feodal-monarxiya jamiyatida, ko'plab kurashchilar uchun demokratik Buxoro kelajagi.