Kirish I bob : tarjimaning turlarga bo`linish mezonlari

KIRISH ……………………………………………………………………3

I BOB : TARJIMANING TURLARGA BO`LINISH MEZONLARI …… 10
1.1 YOZMA TARJIMA.OG'ZAKI TARJIMA …………………………..10
1.2 KETMA-KET TARJIMA QILISH ……………………………………..17
II BOB : TARJIMANING TURLARINI KELIB CHIQISHI VA XUSUSIYATLARI
2.1 SINXRON TARJIMA VA UNING TARIXI HAQIDA ………………….20
2.2 TARJIMA JARAYONIDA ESLATMA YOZUVLAR ……………………24
XULOSA ………………………………………………………………………33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………..35

KIRISH

Uzoq davrlardan buyon mamlakatimizda, asosan, yozma tarjima sohasi keng taraqqiy etganligi bizga ma’lum. Lekin soʻnggi yillarda davr talabi bilan ogʻzaki tarjima, jumladan, sinxron tarjimaning salmogʻi ortib bormoqda. “Sinxron tarjima” fanining maqsadi oʻzbek tilidan chet tiliga, chet tilidan oʻzbek tiliga tezkor, bexato, adekvat, mantiqiy tarjima qila olish mahoratini shakllantirishdan iborat. Demak, “Sinxron tarjima” fanini oʻqitishdan maqsad talabalarda sinxron tarjima va nazariyasining vujudga kelishi, rivojlanishi, sinxron tarjimani amalga oshirish tizimi, sinxron tarjima strategiyalari hamda ularning afzallik va kamchiliklari, sinxron tarjimonga qoʻyiladigan talablar, sinxron tarjimonlarni tayyorlash borasidagi amaliy masalalar bilan tanishtirish hamda sohaviy atamashunoslik, asosiy oʻrganilayotgan sharq tilidan grammatik, stilistik malaka va tarjima qilish bilan bogʻliq boʻlgan bilim, koʻnikmalarni shakllantirishdan iborat.
O’zbek tili tarjimashunosligida tarjima jarayonika paralingvistik vositalar ham kerak bo’ladi. Chunki dunyodagi barcha tillar singari o’zbek tilida ham fikr faqat linvistik yo’l bilan emas unga qo’shimcha ekstralingvistik ( paralingvistik ) vositalar yordamida ham ifodalanadi. Biroq turkiy xalqlar, jumladan, o’zbek xalqi orasida tarjima yo’nalishida mazmun ifodalashning ekstralingvistik vositalari, ularning o’ziga xos xususiyatlari, turlari, “milliylik” va “ internatsionallik” belgilari o’rganilmagan. Biz shularni hisobga olgan holda aloqa jarayonida yordamchi vosita sifatida qo’llanilayotgan imo – ishoralar, ularning turlari va vazifalarini ko’rsatib berishni lozim topdik.
Tarjima va nutq jarayonida vaziyat taqozosiga ko‘ra til vositalari bilan bir qatorda noverbal vositalardan ham foydalanish, bunday omilni ham lingvistik tadqiqot doirasiga kiritish zarurligi Praga strukturalizm maktabi vakillari
tomonidan ta`kidlangan [3, 25]. Jumladan, O.Sovajo (1962, 1972),
G.V.Kolshanskiy (1974), Y.A.Zemskaya (1981), N.I.Jinkin (1982, 1998),
K.Blansh-Benvenist (1987), R.Yakobson (1996), R.Bart (2001) kabi olimlarning faoliyati noverbal vositalar tadqiqiga qaratilgan bo‘lib, ayniqsa, Amerika va nemis tilshunoslarining bu boradagi izlanishlari diqqatga molik. Chunonchi,R.L Birdwhistell, D.Efron, P.Ekman, V.Friesen, E. Hall, M.R.Key, F. Poyatos, G.L.Tragerlarning ilmiy izlanishlari paralingvistikaning alohida bir ko‘rinishi emas, balki uning jamiyatga, insonlar o‘rtasidagi munosabatga ta’siri masalalariga bag’ishlangan. Shu tariqa ushbu olimlar paralingvistikaning sotsiolingvistika bilan o‘zaro bog’liqligini tadqiq etgan.
Paralingvistik vositalarning mazmuniy va stilistik tadqiqiga bagʼishlangan ishlardan oʻzbek tilshunosligida А.Nurmonov, M.Saidxonov, S.Moʻminov, Sh.Iskandarova, А.Аripova, Z.Аkbarova, Q.Rasulov, А.Haydarov, G.Toirova, Q.Kaxarov, X.Ismoilovlarning tadqiqotlarini koʻrsatish mumkin. А.Nurmonovning “Oʻzbek tilining paralingvistik vositalari” nomli risolasi oʻzbek tilshunosligida paralingvistik vositalarni oʻrganishga qaratilgan dastlabki tadqiqot hisoblanadi.
Shuningdek, M.Saidxonovning “Noverbal vositalar va oʻzbek tilida ularning ifodalanishi” nomli nomzodlik ishi oʻzbek paralingvistik vositalari tadqiq etilgan birinchi monografik ishdir. Shuningdek, S.Moʻminov “Oʻzbek muloqotining jins xususiyatlari” nomli maqolasida oʻzbek nutqiy muloqotining erkaklar va ayollarga xos jihatlariga toʻxtalib, ular nutqida qoʻllanilmaydigan noverbal vositalar xususidagi fikrlarini bayon qilgan. Mazkur ishlarda paralingvistik vositalarning sinxron tarjima bilan bogʼliq pragmatik jihatlariga eʼtibor qaratilmagan.
Ayni vaqtda tarjima qilish tarjimonlar odatda "quti" deb nomlanadigan ovozli xonada oʻtiradigan maxsus simultane tarjima uskunalaridan foydalanadi, shuning uchun tarjimonlar dastak tilidagi dinamik uzluksiz nutqni eshitish uchun bir vaqtning oʻzida eshitish vositasi orqali bir vaqtning oʻzida mikrofonga deyarli
maqsadli tilga toʻgʻri va toʻliq tarjima qilib, uning mikrofon orqali etkazib berish orqali ifodalashini bildirdi. Tarjima xizmatlariga muhtoj boʻlgan ishtirokchilar qabul qiluvchi qurilma orqali kerakli til kanaliga moslashishi va quloqqa mos keladigan eshikni tinglashlari mumkin. Garchi bu ixtisoslashgan kasb "Konferentsiya tarjimoni" deb nomlansa-da, u tashqi ishlar, uchrashuv va muzokaralar, biznes faoliyati, matbuot, ta'lim va oʻqitish, televizion eshittirish, xalqaro arbitraj va boshqa sohalarda keng qoʻllaniladi. Ikkita tarjima usullaridan foydalanish nuqtai nazaridan muqobil izohlashlar diplomatik uchrashuvlar, ikki tomonlama muzokaralar, tashriflar tashriflari, simultane interpretatsiya kichik konsultatsiyalar, matbuot intervyularlari, sud va kvazi- Sud jarayonlari, banket nutqlari, matbuot anjumanlari va bir qator kichik seminarlar. Va uchrashuv vaqtini egallamaydigan afzalliklari tufayli simultane interpretatsiya, turli xil xalqaro anjumanlarda keng qoʻllaniladigan konferentsiya talqinining eng keng tarqalgan usuliga aylandi. Rasmiy xalqaro koʻp tilli konferentsiyalar, shuningdek, xalqaro tashkilotlar (masalan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti va Evropa Ittifoqi) deyarli barchasi standart tarjima modelini qabul qildilar. Birlashgan Millatlar Tashkilotida alifbo tartibida, arab, xitoy, ingliz, frantsuz, rus va ispan tillarida faqat 6 ta rasmiy til mavjud. 6 til ham bir xil kuchga ega va delegatlar gapirganda ulardan birini tanlashi mumkin. Kotibiyat tomonidan ishlatiladigan ish tillari ingliz va frantsuz boʻlib, aslida ingliz tilida keng qoʻllaniladi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining barcha rasmiy uchrashuvlarida, arab, xitoy, ingliz, fransuz, rus va gʻarbda 6 ta tilda "bir vaqtning oʻzida talqin qilinishi" joyida soʻzlashuvlar amalga oshiriladi. Rasmiy hujjatlar, jumladan, muhim bayonotlar 6 ta tilda chop etilishi kerak, har bir rasmiy uchrashuv 6 ta tilga tarjima qilinishi kerak, shuning uchun har qanday kamchiliklarsiz.
Qiyin tarjima vazifasini bajarish uchun Birlashgan Millatlar Tashkilotining Kotibiyatida Konferentsiya xizmatlari boshqarmasi tomonidan boshqariladigan katta tarjima guruhlari mavjud. Tarjima va tarjimadan tashqari,
ikkitasi 470 dan ortiq kishini tashkil etadi, ularning har biri boʻlimning Tarjima va konferentsiya boʻlimi va Tarjima boʻlimi uchun javobgardir.
Sinxron interpretatsiya "Umumiy majlis" zalida va turli konferens- zallarda amalga oshiriladi. Har bir tilda quti deb ataladigan simultane tarjima studiyasi mavjud. Bir vaqtda tarjima qilish 6 tilda 6 ta "qutilar" mavjud. Uchrashuv davomida "qutilar" ning har biri odatda 3 ta tarjimonni oʻtirardi, har bir tarjimon nutqni eshitish uchun boshidagi minigarnituralar kiyib, mikrofon tarjimasiga murojaat qildi. Mashinada har bir oʻringa 6 ta bir vaqtning oʻzida tarjimonlar kiradi va delegatlar Knobga koʻra tinglashni xohlagan tilni tanlashlari mumkin.
Ikkinchi jahon urushi oxirida Germaniyaning Nyurnbergdagi xalqaro tribunali fashist urush jinoyatchilarini sinab koʻrish uchun tashkil etilganida, simultane tarjimalar birinchi marta qabul qilingan edi, bu dunyoda birinchi marta simultane tarjimadan keng foydalaniladigan simultane interpretatsiya Xalqaro tadbirlar.
Bir vaqtning oʻzida tarjima qilish turli tarjima faoliyatidagi eng qiyin tarjimadir va koʻpincha xorijiy tillarning eng yirik davlatlari deb ataladi.