Kirish i-bob. Kosmologiya haqida umumiy ma’lumotlar

Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi: Kosmologiya bir butun koinot to`g`irisidagi fan bo`lib, unda koinotning fizik tabiati, tuzilishi va evolyutsiyasi turli modellar asosida o`rganiladi. Ko`p yillik ilmiy tadqiqotlar koinotning (xususiy holda metagalaktikani ) ikkita fundamental xususiyatga ega ekanligini ko`rsatadi. Koinot izotrop va birjinslidir. Koinotning izotroplik va birjinslilik xususiyatiga kosmologik prinsp deyiladi. Kosmologik prinspdan, ya`ni koinotning birjinslilik va izotropik xususiyatidan Xabll qonuniga ko`ra ikki ixtiyoriy kosmik obyektning bir – biridan uzoqlashish tezligi ular orasidagi masofaga proporsianaldir. Xabll qonuni yechimlaridan iborat bo`lgan koinotning turli xil modellari bo`lishi mumkin. Ana shunday yechimlarni , ya`ni modellarni Eynshteyn, De – Sitter va Fridman modellariga ajratish mumkin. Eynshteyn modelida koinotni (xususiy holda metagalaktikani) statsanar ekanligi kelib chiqadi, ya`ni metagalaktikani parametrlari, ixtiyoriy ikki nuqtasi orasidagi masofasi, o`rtacha zichligi va boshqa xaraktiristikalari vaqt o`tishi bilan o`zgaradi. De – Sitter modeli va Fridman modellaridan esa koinot nostatsianar kengayuvchi ekanligi kelib chiqadi. Koinotning nostatsanar kengayuvchi ekanligini tajriba tasdiqlaydi. Bunday xulosaning isboti galaktikalar nurlanish spektrini o`lchash asosida olingandir. Spektrlar qizilga tomon siljigan bo`lib chiqadi. Bunda galaktikalar bir – biridan uzoqlashganligi kelib chiqadi. Hozirgi vaqtda aniqlanishicha koinot katta portlash natijasida vujudga kelgan bo`lib, koinot evolyutsiyasini boshlang`ich stadiyasi De – Sitter modeliga asosan vujudga kelgan bo`lsa, keyingi paytlardagi rivojlanish Fridman modeliga asosan vujudga kelgan. Bunday xulosalarni tajriba natijalari tasdiqlaydi. Bunday natijalardan biri tabiatda mavjud bo’lgan nuklonlar soni nN —ni relikt nurlanishi fotonlar soni nγ-ga nisbati nN/ nγ—dir. Fridman modeli asosida yadro fizikasining yutuqlaridan foydalanib aniqlanishicha nN/ nγ-ni qiymati 10^-7÷10^-10intervalida bo’lishi kerak. Tajriba natijalarini ne/nγ≈10^-9 ne/nγ bo’lib nazariyani tasdiqlaydi. Koinotning elektroneytrallik xususiyatlaridan hisobga olingan ne/nγ-ning qiymati adiabatik izotrop kengayuvchi koinotda vaqtga bog’liq bo’lishi kerak. Koinot tuzilishi to’g’risidagi modellarning hozirgi zamon konsepsiyasiga ko’ra koinot fizik vakuumning shunday kvant sonlari bilan tug’ilganki, u elektrik jixatdan neytral bo’lib barionli zaryadlarning yig’indisi ham nolga teng bo’lgan . Katta portlashdan keyin (katta portlashdan 10^-4 s keyin ) intensiv ravishda yengil barion-antibarionlar juftlari tug’ilgan bo’lib ularning zichliklari fotonlarning zichligiga teng bo’lgan .
Koinotni kengayishi va sovishi natijasida nuklon – antinuklonlar tug’ilish jaroyoni ularni aniglyatsiyasini endi kompensatsiyalayolmagan natijasida barionlar (antibarionlar) soni stabillashguncha tez kamayib borgan va stabillashish ne/nγ≈10^-9 vujudga kelgan. Bunday natijalar ko’rsatilishicha hozirgi vaqtda koinot evoluytsiyasi Fridman modeliga ko’ra o’tayotgan bo’lsa boshlang`ich davrlarda De-Sitter modeliga ko’ra o’tganligini tasdiqlaydi.
Yuqorida aytilgan fikrlardan ko’rinib turibdiki, bugungi kunda astronomiya, astrofizika masalalari, Koinot tuzilishini o’rganish hamda Koinot tuzilishining kosmologik modellarini o’rganish barcha uchun dolzarb masala hisoblanadi.