Kirish I. Bob. O’zbekiston "Qizil kitobi"

To'rt bargli yoncha
To'rt bargli yoncha deb nomlanuvchi bu o'simlik uch bargli yoncaning noyob turidir. Ko'rinib turibdiki, bu jinsning boshqa turlari Marsilya sp. Ular nam muhitda, shuningdek, suv bosgan joylarda o'sadigan va rivojlanadigan paporotniklarning bir turi. Bu an'anaga ko'ra, uni olganlar uchun omad bilan bog'liq bo'lgan o'simlik. Uning yo'q bo'lib ketish xavfi qishloq xo'jaligi va gidrotexnika inshootlarining kengayishi tufayli tabiiy muhitning vayron bo'lishi bilan bog'liq.
Tenerifedagi Ming yillik Drago
Daraxt turlari Drago Milenario de Tenerife (Dracaena Draco Canariensis), Uning balandligi taxminan 16 metr balandlikda va magistralning aylanasi diametri 20 metrni tashkil qiladi. Ushbu namuna Tenerife orolida, Ispaniyaning orol hududlarining bir qismi bo'lgan Icod de los Vinosda joylashgan. Bu daraxt 1917-yilda Tabiat yodgorligi deb eʼlon qilingan va 23-yil 2017-fevralda bu eʼlon qilinganiga 100 yil toʻldi.
2.3.O’zbekiston “Qizil kitobi”, muhofazaga muhtoj o’simlik turlari haqida.
O’zbekiston florasi bo’yicha mamlakatimizda tarqalgan o’simlik turlari 4230 tur, 1026 turkum 145 oiladan tarkib topgan. 4230 turdan 429 turi madaniy holda ekilib kelinadi. Qolgan 3737 turi esa tabiiy holda tarqaladi. Shundan 390 tur yoki umumiy turni 12 foizi endemik turlardir.
Turlarning hosil bo’lishi va ularning yo’qolib ketishi sababi evolyutsion taraqqiyot jarayoni bo’lib, yerda geologik sharoitlarning o’zgarishiga ham bog’liqdir. Ammo odamning kelib chiqishi natijasida bu tabiiy jarayon buzila boshladi, hayvon va o’simliklarning antropogen (inson faoliyati) ta’sirlari natijasida yo’qolib borish jarayoni tezlasha boshladi. Odam tomonidan yangi yerlarning, orollarning va kontinentlarning o’zlashtirilishi natijasida butun sayyora
masshtabida fauna va floraning xilma-xilligi tobora kamayib borish jarayoni kuzatilmoqda.
O’simlik va turlarining tobora yo’qolib borish xavfi mamlakatlar va butun dunyo miqyosida zarur chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish ehtiyojini tug’dirmoqda.
1948 yilda tabiatni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish Xalqaro ittifoqi tuzildi. Bu tashkilot flora va faunani muhofaza qilishga qaratilgan hamma ishlarni birlashtiradi. Mazkur xalqaro uyushma 1973 yilda “qora ro’yxat”ni chop etdi, unda batamom yo’qolib ketgan hayvonot turlari ro’yxati keltirilgan. Jahon “Qizil kitobi” 1979 yilgacha chop etildi, shuningdek sobiq SSSRda ham “Qizil kitob” 1979 yilda chop etildi. “Qizil kitob” 1979 yilda chop etildi. “Qizil kitob” xavf xatar belgisi. Bu kitobga kam va yo’qolib ketayotgan o’simlik va hayvonlarning turlari to’g’risida ma’lumotlar berilgan.
O’zbekiston o’simlik va hayvon turlari soni 27000 dan ortiq bo’lib, ulardan hayvon turlari 15000 dan ortiq, o’simliklar, zamburug’lar va suvo’tlari esa 11000 atrofidadir.
O’zbekiston Respublikasi hududida hozirgi kunda 4500 ga yaqin gulli o’simlik turlari mavjud. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj ko’pgina kamyob, endem va relikt turlar mavjud. Bunday turlarning soni 400 atrofida bo’lib, ular O’zbekiston florasining 10-12 % ni tashkil qiladi.
O’zbekiston florasining yo’qolib ketish xavfi ostida turgan 163 tur “Qizil kitob” ning 1984 yilgi nashriga kiritilgan, yangi “Qizil kitob”da esa (1998) kiritilgan o’simlik turlarining soni 301 taga yetdi.
Ta’kidlash lozimki, “Qizil kitob”ga kiritilgan o’simliklar ro’yxati yildan-yilga aniqroq bo’lmoqda va biz ularning yangi nashrlariga guvoh bo’lamiz. O’zbekiston Respublikasi “Qizil kitob” ida o’simlik turi, oilasi, avlodi, turkumi tartibida alfabit bo’yicha ro’yxatga olingan va har bir o’simlik ko’rgazmali tarzda suratlari keltirilgan. Bu o’z navbatida noyob va yo’qolib borayotgan o’simlik turlari to’g’risida keng omma tomonidan aniq tasavvurga ega bo’lishlariga yordam beradi.
“Qizil kitob” muhofaza choralarini kuchaytirish, qo’riqxona va buyurtma hududlarini kengaytirish, yovvoyi o’simliklar bilan savdo-sotiqni tartibga solishda littsenziyalar tizimini joriy qilish kabi bir talay muhim tadbirlarni kun tartibiga qo’yadi. Umuman, bu kitob barcha o’simlik va hayvonot muhofaza qilish borasida qonun asoslariga tayangan muhim xujjat hisoblanadi. Kitobga kiritilgan o’simlik turlari 4 kategoriyaga bo’lingan: “O” maqomi berilgan o’simlik turlari yo’qolgan yoki yo’qolish arafasida turgan o’simliklardir.
“1” maqomidagi o’simliklar turlari esa yo’qolib borayotgan turlardir. Bunga yo’qolib ketish xavfi ostida turgan, saqlab qolish uchun maxsus muhofaza qilishni talab etadigan o’simlik turlari kiritilgan.
“2” maqomidagi turlar esa noyob turlardir. Bu guruhga ma’lum kichik maydonlarda o’ziga xos sharoitlarda saqlanib qolgan, tez yo’qolib ketishi mumkin bo’lgan va ularning saqlanishini ta’minlash uchun jiddiy nazoratni talab etuvchi turlar kiradi.
“3” maqomidagi o’simlik turlari kamayib borayotgan o’simliklardir. Bu guruhga kiritilgan o’simlik turlari ma’lum vaqt ichida soni va tarqalish maydonlari tabiiy sabablarga yoki antropogen omillari ta’siri ostida qisqarib ketayotgan turlar kiradi.
O’zbekiston Respublikasi “Qizil kitobi”ga kiritilgan noyob va yo’qolib borayotgan, inson muhofazasiga muhtoj o’simlik turlari to’g’risidagi ma’lumotlar matnlari o’zgartirishlarsiz kiritildi.
Qizil kitobi kiritilgan o’simliklardan foydalanish to’g’risida»gi qonuni qabul qilingan. O’simliklar- tabiatning eng muhim boyligi bo’lib, biosferada katta ahamiyatga ega.
O’simliklar avvalo tuproq qoplamini himoya qiluvchi va unimdorligini oshiruvchi, daryoning suv rejimini tartibga soluvchi, havoni toza saqlovchi, iqlimga faol ta’sir etuvchi inson hayoti uchun normal gigenik sharoit yaratib beruvchi foydali hayvonlar va qushlar uchun boshpana bo’luvchi, chorvachilikni yem xashaklar bilan ta’minlovchi, kishilarni dam oldiruvchi qimmatli dorivor moddalarni olishga imkon beruvchi universal tabiiy resursdir. O’simliklar tiklanuvchi, ammo tugaydigan tabiiy resurs hisoblanadi. Shuning uchun o’simliklar dunyosidan foydalanishda oldindan ularni saqlash va tiklash chora tadbirlarini ko’rib qo’yish kerak.
Viloyatimizning o’simlik qoplami antropogen omilning ta’siri natijasida juda o’zgarganligi va kambag’allashganligi nuqtaiy nazaridan ham uni boyitish va tiklash muhim ahamiyatga ega. Farg’ona viloyati xududida cho’l, adir va tog’ o’simliklari rivojlangan. Viloyatdagi o’rmonzorlarning 90 foizi tekisliklarga, qolgani tog’larga to’g’ri keladi.Tekislikdagi o’rmonzorlar vodiy va cho’l o’rmonlariga bo’linadi.O’zbekiston Qizil kitobi kiritilga o’simliklar.
Cho’l o’rmonlari saksovul, juzg’un, qandim kabilardan iborat bo’lib, ular juda katta xududni shamol erroziyasidan himoya kiladi, lekin tabbiiy cho’llarning o’zlashtirilishi antropogen omil ta’siri natijasida o’simlik dunyosi qirilib ketmoqda. Viloyat o’rmonlari daryo vodiylaridagi to’qayzorlardan, aholi yashaydigan xududlar, suv inshoatlari, ekin maydonlari va yo’llar atrofidagi ixota daraxtzorlaridan iboratdir. Keyingi yillarda to’qayzorlar, aholi xududlaridagi, ham da kanallar va dalalar atrofidagi daraxtzorlar maydoni keskin qisqarib ketdi.
Viloyat xududidagi tut ipak qurtining asosiy xom ashyosi hisoblangan tut daraxti kesilishi natijasida hozirgi kunda qariyb 35 foizga tushib qolgan.
Farg’ona viloyati bo’yicha esa 1350 turi tarqalgan bo’lib, shundan 551 tur cho’lda, 498 tur adirda, 785 tur tog’da tarqalgan. Hozirgi kunda 400 o’simlik turi muhofazaga muhtoj endemik va relikt turlardir. Bular orasida yo’qolib ketish xavfi ostida turgan 163 tur o’simlik O’zbekiston respublikasi “Qizil kitobi”ga kiritilgan.
O’simliklar resurslaridan foydalanish jarayonida dolzarb muammolar, chunonchi yaylovlarning turli sabablariga ko’ra kamayib borayotganligi, cho’llarda ko’chma qumlarning ko’payib borayotganligi, yaylovlarning nefьt mahsulotlari, xo’jalik va maishiy chiqindilar bilan ifloslanishi, sizot suvlari sathi ko’tarilishi tufayli yerlarning buzilishi, yaylovlarning cho’lga aylanishi, tog’ oldi va tog’ yaylovlarida erroziyaning kuchayishi, to’qayzorlarning yo’qolib borish, tog’ yon bag’rlarida yaylovlardan noto’g’ri foydalanish va daraxt va butalarni qirqish, pichan o’rishni pala-partish tashkil qilish tufayli surilma va sellarning keng miqyosida kuchayishi va boshqa muammolar paydo bo’ldi.O’zbekiston Qizil kitobi kiritilga o’simliklar.
Vujudga kelayotgan muammolar zanjiri cho’l, tog’oldi va tog’lardagi yaylovlardan oqilona foydalanilmayotganligi, yaylovlarning mahsuldorligini barcha joylarda baravariga oshirilmayotganligidan darak beradi. Shuning uchun turli xodisalar yuz berib, buning yaylovlarning bir qismi foydalanishdan chiqib qolmoqda yoki mahsuldorlik xaddan tashqari kamayib ketmoqda. Ushbu muammolarning tez va to’lig’i bilan hal qilish avvalo yaylovlardan ehtiyojga yarasha foydalanishni tashkil qilish, yaylovlarga vaqti-vaqti bilan dam berib, ularni qayta tiklanishiga imkoniyat yaratish, saksovul, cherkez, qandim quyonsuyak kabi butalarni qirqilishini qat’iyan man etish, katta maydonlarda agrofitotsenozlar yaratish, buzilgan yaylovlarni qayta tiklash ishlarini amalga oshirish kerak. Tog’ oldi va tog’lik zonada, yaylovlarda, yangi nihollarni ekish, yangi o’rmonlarni yaratish kerak.
Quvasoy adrlarining namligi bo’lgan xududlarda ularning floristik ko’rsatkichlari ancha kamaygan holda uchraydi. Shuningdek, efemer o’simliklar senotipi jamoalari ajralgan holda tarqalgan. Ammo, adirlarning keyingi yillarda tezkorlik bilan o’zlashtirilishi bu o’simliklar arealining qisqarishiga olib keldi.
Vodil atrofida «Antropogen» o’simliklar jamoasi yuzaga kelgan. Yangiobod, Yoshlarobod xududlarida o’simliklar jamoalarining yuqori pog’onasiga asosan o’rik, shaftoli, olma turlaridan, pastki pog’onasida shuvoq turkumiga taaluqlilaridir. Suvsizlik natijasida yangi shakllangan daraxt va butalar ancha achinarli holga kelgan, shuvoqlar esa moslashgan suvsizlikka moslashgan.
Vodil atrofii keyingi yillarda daryo suvi toshqini natijasida tabiiy shuvoqzorlar, xaprizorlar, na’matakzorlar yoppasiga yuvilib ketmoqda. Ayrim shifobaxsh o’simliklar formatsiyalari qisqarib ketdi. Masalan: xarpi, choyo’t, limon o’t, kovrak, tog’rayxon, mavrak va x.k. Ya’ni tabiiy ekosistemalar elementlarining zaxiralari kamayishiga olib kelmoqda.
Markaziy Farg’ona o’simliklari cho’l mintaqasining qumli, sho’rxokli va gipsli qismlariga, nisbatan o’simliklarni o’sish va rivojlaanishi uchun xar tomonlama qulay sharoitga ega. Shuning uchun ham bu yerlarda tarqalgan o’simliklarning hayot shakillari ham xilma-xil bo’lishi shubxasiz.O’zbekiston Qizil kitobi ga kiritilgan va kiritilishi lozim bolgan o’simliklar. .
Olib borilgan izlanishlar va to’plangan materiallarni tahlil asosida viloyat xududidagi to’qayzorlarda 46 oilaga mansub 140 turkum 209 o’simlik turi o’sayotgani ma’lum bo’ldi.
Hayot shakllari tahlil qilinganda ularning 7 turi daraxt, 14 turi buta, 3 turi chala buta, 98 turi ko’p yillik va 77 ta tur bir yillik o’simlik, 4 ta churliaxa va 6ta tur tekinxo’r o’simliklar ekanligi ma’lum bo’ldi.
Bu yerda tarqalgan 46 oiladan eng ko’p turga boy bo’lganlari qatoriga boshoqdoshlar (21turkum, 42 tur), murakkabguldoshlar (21turkum, 36 tur), karamdoshlar (12 turkum,14 tur), dukkakdoshlar (8 turkum, 12 tur), sho’radoshlar
(7 turkum, 10 tur) ni kiritish mumkin. Qolgan oilalar esa 4-5, ko’pchiligi 1-2 turga ega.To’qay o’simliklari orasida xalq xo’jaligi uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan turlar ham oz emas. Ular foydali xususiyatlarga ko’ra sinchiklab o’rganish asosida umumiy turdan 141 turi yem-xashak bo’ladigan, 52 turi shifobaxsh, 21 turi efir moyli, 98 turi asal beruvchi, 94 turi alkaloidli, 28 turi oshlovchi moddali, 26 turi bo’yoqbop, 4 turi yog’och beruvchi, 12 turi oziq-ovqat bo’ladigan o’simliklar ekanligi nisbiy holda ma’lum bo’ldi.
Farg’ona viloyatida qamish formatsiyasi 4 ta, qizilmiya formatsiya 3 ta, turong’il formatsiyasi 3 ta, yulg’un formatsiyasi 4 ta, yantoq formattsiyasi 3 ta, sho’ra-ajiriq formatsiyasi 2 ta, qo’g’a farmatsiyasi 2 ta, oqbosh formatsiyasi 2 ta, qora saksovul formatsiyasi 5 ta assotsatsiya hosil qilgan. Qolgan joyda, savogich, qalam, kumush jangal, tol, ajiriq, qamish, botauk, kakra kabi o’simliklar qadimdan bundan 50 yil oldin keng tarqalgan.
Qalin bo’lib o’sgan yirik ekosistema hosil qiluvchi o’simliklar bo’lgan, lekin hozirgi kunda ular egallagan maydonlar turli sabablarga ko’ra qisqarib ketgan. Natijada ularni ekosistema hosil qilish imkoniyati asta-sekin yo’qolib bormoqda. Agar to’qay o’simliklarga bo’lgan munosabat ijobiy tomonga o’zgartirilmasa ularni saqlash, ko’paytirish borasida, o’rmon xujaligi xodimlari tomonidan faol ish olib borilmasa noyob o’simliklar asta-sekin yo’qolib borishi shubxasiz. Buning uchun sun’iy ekosistemalar chegarasini kengaytirishga chek qo’yish lozim. Agar madaniy landshaftlar chegarasini to’qayzorlar hisobiga kengaytirib borishga chek qo’yilmasa, kelajakda to’qayzorlardan maxrum bo’lib qolishimiz shubxasiz..O’zbekiston Qizil kitobi ga kiritilgan va kiritilishi lozim bolgan o’simliklar.
Viloyat o’rmonlari, daryo, kanal qirg’oqlarini yemirilib, o’pirilib ketishidan saqlaydi, vohalarni qum bosilishini oldini oladi, tuproq va ekinlarni shamol va suv eroziyasidan saqlaydi, yerlarni melorativ sharoitini yaxshilaydi, havoni kislorod bilan boyitadi, zaxarli gaz va chiqindilardan tozalaydi, shovqinni pasaytiradi, mikroiqlimni yaxshilaydi va nixoyat qurilish uchun yog’och beradi.
Yangi o’zalashtirilayotgan yerlarda tabiiy o’simlik qoplamining yo’qolishi shu joydagi suv balansida keskin o’zgarishlarni vujudga keltiradi. Sug’oriladigan yerlarda kanal va ariqlardagi shimilish miqdori kamaytirilishi ham da sug’orish normasiga amal qilinishiga qaramasdan yer osti suvlarining sathi yiliga 2-6m ko’tarilishi mumkin. Chunki tabiiy o’simliklar, masalan yulg’un, yantoq, shuvoqlar gektariga 5 mingdan 9 ming m3 gacha, madaniy o’simliklardan paxta poliz ekinlari esa 6-7ming m3 suv bug’latadi holos. Viloyatda ko’p joylarda yoppasiga tol va teraklarni o’ylamasdan kesib yuborilishi kanal va kollektorlar yaqinida shimilishini kuchaytirib, yerlarning melorativ holatini yomonlashuviga olib keldi.
Vohalarda qadimdan ko’p ekilib kelgan tol, terak jiyda kabi suvni ko’p bug’latadigan daraxtlar ma’lum joylarda saqlanishi va muhofaza qilish zarur.O’zbekiston Qizil kitobi kiritilga o’simliklar.
Viloyat xududida neogen davirdan qolgan va hozirda saqlanib qolgan relikt o’simliklar (chinor, turong’i pista) bilan birga boshqa xududlardan keltirilgan ilmiy xo’jalik va estetik jihatdan qimmatli bo’lgan o’simliklar (kiparis, kashtan Eldar qarag’ayi va boshqalar) ham o’sadi.