Kirish I bob: tadbirkorlik sub`ektlarining huquq va manfaatlarini himoya qilinishi

Tijoratchi tashkilot - bu foyda olishni o‘z faoliyatining asosiy maqsadi qilib qo‘ygan sub’ekt bo‘lib, (xususiy korxonalar, xo‘jalik jamiyatlari, shirkatlari) tijoratchi tashkilotlarning huquqiy holatlari O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi va boshqa qonun hujjatlarida belgilab qo‘yilgan.
Tijoratchi bo‘lmagan tadbirkorlik faoliyati sub’ektlari o‘z oldiga muayyan maqsadni ko‘zlagan holda harakat qilib, foyda ko‘rishni ko‘zlamaydi. Bunday
¹ O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi, 24-modda- T.Adolat, 2009 yil 57-bet
sub’ektlarga jamoat birlashmasi, ijtimoiy fond va mulkdor tomonidan moliyaviy ta’minlab turiladigan muassasa va boshqalar kiradi.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq, jismoniy shaxslarga tadbirkorlik maqomiga ega bo‘lishlik imkoniyati berilib, ular ham tadbirkorlik huquqining sub’ektlari doirasiga kiritilgan.
Jumladan, Fuqarolik kodeksiga muvofiq, fuqaro yakka tadbirkor sifatida davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan boshlab tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishga haqlidir².
Keenan va Richeslar hammuallifligida 2013 yilda yozilgan “Business Law” kitobining 2-bo‘limida qayd etilishicha Angliyada tadbirkorlik sub’ektlari, ya’ni biznes tashkilotlarining quyidagi turlari sanab o‘tilgan. YAkka tartibdagi tadbirkorlik (the sole trader), sheriklik, shirkat (the partnership) va kompaniya, korxona (the company).¹

1. 
   YAkka tartibdagi tadbirkorlik (the sole trader). Bunday faoliyat yagona shaxs tomonidan yuritiladi. Hamma mulk va foydaga o‘zi egalik qiladi. SHuning bilan birgalikda hamma zararlar va yo‘qotishlarni ham o‘z bo‘yniga oladi.
   
2. 
   SHeriklik, shirkat (the partnership). SHerikchilikning uchta turi mavjud. Bu biznes texnikasi deb ham ataladi. CHegaralanmagan sherikchilik (unlimited parnership). Bunda hamma zararlar, muammolar va xarajatlar sheriklar o‘rtasida taqsimlanadi. Albatta foyda ham. Bu asosan teng sherikchilik deb ataladi. Firmaning qarziga bo‘lgan qobiliyati sheriklar ma’lum haq olish uchun foyda bo‘lmagan holda ortishi mumkin. Sudning qoidalariga ko‘ra, huquqiy maqomi bo‘lmagan sheriklar o‘rtasida foyda taqsimlanishi shartmas. SHerikchilik uchun asosiy narsa bu shartnoma hisoblanadi. Bunda biznes faoliyati yo‘nalishlari kelishilgan hisoblanadi. YOzma shartnoma muhim emas, og‘zaki shartnoma ham ahamiyat kasb etadveradi. Misol uchun A. shaxs B shaxs
   

² O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi, 24-modda- T.Adolat, 2009 yil 45-bet
¹ Tadbirkorlik huquqi(darslik). T.: TDYUU, 2015yik 70-71.
bilan sherikchilik shartnomasi tuzgan bo‘lsa, ular qonun oldida teng bo‘ladi. SHeriklarning mas’uliyati umumiy chegaralanmagan. Agar firma II BOB. Tadbirkorlik faoliyati sub’ektlari va ularning turlari qarzlarini to‘lay olmasa teng huquqli sheriklarda to‘lash majburiyati vujudga keladi. CHegaralangan sherikchilik (limited parnership). Biznes texnikasi sifatida chegaralanmagan sherikchilikni olish mumkin. Bir sherik to‘liq mas’uliyatga ega bo‘lganda, firma qarzini to‘lay olmasa, qolgan sheriklar mas’uliyati cheklab qo‘yilishi mumkin. Bu shuni anglatadiki, agar biznes qiyin vaziyatlarda qolsa, sheriklar o‘zlari kiritgay sarmoyani yo‘qotishi mumkin. Lekin, mas’uliyati cheklanmagan sherikning majburiyatlariga aralasha olmaydi. SHerikchilikning bunday turi, odatda ko‘p qo‘llanmaydi. Ular faqatgina kollegial investorlar uchun ishlatiladi. Mas’uliyati cheklangan sherikchilik (limited liability