Kirish I. Mehnat jarayonini tahlil qilish hamda didaktik tushunchalar

II. Mehnat ta’limi o’qitish metodlari.
2.1Texnologik operatsiya, o’tish mexnat jarayoni.

Mehnat ta’limi o’qituvchi rahbarligida o’quvchilar tomonidanbajariladigan aqliy va jismoniy harakatlar jarayonidan iboratbo’lib, yakuniy natijada ularning mehnat qurollari, vositalari vajarayonlari haqidagi bilimlarini hamda ma’lum sohadagi ishlabchiqarish mehnatini bajarish uchun zarur amaliy ko’nikma vamalakalarini egallashlariga, ongli ravishda kasb tanlashga hamdajamiyat va shaxs farovonligi yo’lida mehnat faoliyatiga

qo’shilishlariga imkon beruvchi shaxsiy sifatlarini va tafakkurlarini rivojlantirishga qaratilgan o’quv fanidir.
Mehnat ta’limining maqsadi:
-O’quvchilarda umummehnat ko’nikma va malakalarini shakllantirish, ularning qiziqishlari, obiliyatlari, kasbiymoyilliklariga ko’ra kasb-xunar turlarini tanlashga asos bo’ladigan xislatlarini, umummehnat madaniyatini shakllantirish va rivojlantirish:
-Xalq xo’jaligining turli sohalari, ularda ishlatiladigan texnika va texnologiya to’g’risida bilimlar berish, mehnat faoliyatining turli sohalar bilan amaliy mehnat orqali yaqinroq tanishishga imkon yaratish. Ularni xaridorgir mahsulotlar ishlab chiqarish texnologiyalariga o’rgatish:
-Yuqori sinflarda mehnat ta’limi ishchi mutaxassisliklarining kasbiy faoliyatida qo’llaniladigan turli xil asbob-uskunalar, jihozlar, moslamalardan foydalanishni - o’rgatish; mexanizasiyalashtirilgan va elektrlashtirilgan vositalar bilan ishlashni; texnologik bilim va malakalarni, mehnat qonunchiligi, xavfsizlik texnikasi, sanitariya - gigiena qoidalari asoslarini o’rgatish;
-Turli ishlab chiqarish sohalari mazmuniga taalluqli dastlabki ma’lumotlarni o’rgatish, o’lchash-tekshirish asboblaridan, malumotnomalardan foydalana olish, mehnat amaliyotlarini bajarish, olingan natijalarni qo’yilgan talablar bilan taqqoslash orqali xulosa chiqarishga o’rgatish;
-O’quvchilarni bilimga intilish va mehnatga muhabbat, mehnat kishisiga nisbatan hurmat hissini singdirish, ularni jamoatchilik, Vatanga sadoqat ruhida tarbiyalash;

-O’quvchilarga bozor iqtisodiyoti qonuniyatlari, talablar asosida sifatli, raqobatbardosh is’temol mollari, mehnat mahsulotlari etishtirish va etishtirilgan mahsulotlarni is’temolchilarga etkazish vositalarini o’rgatish, ish boshqaruvchi (menejerlik) unsurlarini, homiylik, ishbilarmonlik sifatlarini shakllantirib borish va rivojlantirish;

-Xalq hunarmandchiligi kasblarini o’rgatish orqali xalq milliy ruhini, yashash tarzini, an’analarini tiklash va rivojlantirish. Milliy qadriyatlar, tarixiy yodgorliklar, xalq ustalarining boy merosini o’rgatish va ulardan o’z amaliy faoliyatlarida foydalanish ko’nikmalarini mustahkamlash;
-Mehnat ta’limi va kasbgacha tayyorlash jarayonlaridan axborot texnologiyalari va kompyuter texnikasi, yangi texnologiya va jihozlarning qo’llanilishi sohalarini zamonaviy talablar darajasida va jahon tajribalariga mos holda o’rganishlarini ta’minlash.
Mehnat ta’limi va kasblarga yo’naltirish jarayonlari oldiga qo’yilgan yuqoridagi vazifalarning bajarilishini nazorat qilish ushbu ta’lim standarti vositasida amalga oshiriladi. Mehnat ta’limi standarti umumiy o’rta ta’lim maktablarida mehnat ta’limining tayanch mavzusi hamda bitiruvchilarning mehnat ta’limi va kasb tanlashga tayyorgarlik darajasini belgilovchi me’yorlar majmuasi bo’lib, u davlatning ta’lim sohasidagi me’yoriy hujjati hisoblanadi. Davlat ta’lim standartida belgilab qo’yilgan ko’rsatkichlarga erishish davlat tomonidan talab qilinadi va o’z navbatida bu ko’rsatkichlarga erishish uchun zarur bo’lgan ta’lim olish imkoniyatlari ta’minlanadi.
O’quvchilar ta’minlanishi zarur bo’lgan mehnat ta’limi va kasblarga yo’naltirish ta’limi mazmuni umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’quvchilarga beriladigan mehnat ta’limi mazmuni negizini ifodalaydi Ushbu ta’lim mazmuni har bir hududda mavjud bo’lgan ishlab chiqarish sohalari mazmuniga mos holda o’quv dasturi va darsliklarni yaratishda asosiy mezon vazifasini bajaradi va uni amalga joriy etish uchun xizmat qiladi.
Mehnat ta’limi bo’yicha Davlat ta’lim standartida umumiy o’rta ta’lim maktablarida mehnat ta’limi va kasb tanlashga yo’naltirishning tayanch mazmuni hamda maktabni bitirgan o’quvchilarning mehnat ta’limi fanidan tayyorgarlik darajasining me’yorlari ifodalanadi.
Ushbu standart umumiy o’rta ta’lim maktablari uchun mehnat ta’limi fanidan o’quv dastur, o’quv metodik qullanma, darslik va boshqa rasmiy me’yoriy materiallarni ishlab chiqish, o’quv-tarbiya jarayonini tashkil etish, hamda ilmiy tadqiqotlar olib borish uchun zarur bo’lgan me’yoriy hujjatdir.
Mehnat ta’limi fanining mazmuni shartli ravishda uchga, ya’ni mehnat ta’limi tayyorgarligi, kasblar bo’yicha tayyorgarlik va kasbgacha maxsus tayyorgarlik qismlariga bo’linadi. Bu qismlar har bir dars va mashg’ulotlarning tarkibiga singib ketgan bo’lib, ularning o’qituvchilari va uslubchilar tomonidan ilmiy uslubiy nuqtai nazardan hisobga olingan holda tahlil qilib borilishi mehnat ta’limi mashg’ulotlarning aniq maqsadga yo’naltirilgan bo’lishini ta’minlaydi.
Texnologiya deganda mahsulot olish jarayonida ishlatiladigan xomashyo,
material yoki yarim tayyor mahsulotlarni qayta ishlab tayyorlash, ularning holatini, xossalari va shaklini o`zgartirish usullari majmui tushuniladi. Odatda texnologiya muayyan ishlab chiqarish bilan bo`g`lanadi. Masalan, sulfat kislota olish, po`lat eritish, non yopish, poyabzal tayyorlash va hakozolarning texnologiyasi bir-biridan farqlanadi.
Juda ko`p texnologik jarayonlar mavjud bo`lib, ularning har biri o`z strukturasi va xususiyatlariga ega. Lekin bir qancha texnologik jarayonlar uchun umumiy bo`lgan qator usullarni ham ajratish mumkin. Ana shunday umumiy (ba`zan asosiy deb ataladigan) usullarga mexanik, kimyoviy, biologik va energetik usullar kiradi.
Mexnik (fizik-mexanik) usul mehnat predmetiga mexanik ta`sir etuvchi chunonchi mareriallarni kesish, qirqish, detallarni vintlah, mix parchinlar bilan biriktirish, presslash va hakozolar orqali amalga oshadigan texnologik jarayonlarni o`z ichiga oladi.
Kimyoviy usul bilan mehnat predmetlari kimyoviy reaksiyalar hisobiga o`zgaradigan texnologik jarayonlar amalga oshiriladi.Bu usul faqat bevosita kimyo sanoatida emas, balki xalq xo`jaligining boshqa tarmoqlarida, masalan, elektrotexnika sanoatida ayrim elektroizolyatsion va o`tkazgich materiallar tayyorlashda, qishloq xo`jaligida zararkunandalarga qarshi kurashishda, mashinasozlikda metallarni korroziyadan saqlashda ham keng qo`llanadi.
Biolodik usullar mehnat predmeti jonli organizmlarda ro`y beradigan biokimyoviy jarayonlar ta`sirida o`zgarishi bilan xarakterlanadi, Biologik usullar sanoatning bir qancha tarmoqlarida ,masalan, oziq-ovqat, kimyo, yengil sanoatda keng tarqalgan, shuningdek, ular metallurgiyada ham o`rin olgan bo`lib, maxsus akteriyalar yordamida rudadan ayrim metallarni (mis, marganes, xrom va b) ajratib olish yo`llari topilmoqda.
Energetik usullar energiyaning elektr, yadro va boshqa turlaridan bevosita foydalanishda amalda oshiriladigan texnologik jarayonlarni o`z ichiga oladi. Masalan, mis va alyuminiy elektroliz yo`li bilan olinadi (buni fizika va kimyo darslarida bilib olish mumkin), ko`p detallar yuqori chastotali toklar bilan mustahkamlanadi va h.
Bir qator materiallarni ishlash texnologiyasi yuqorida ko`rib chiqilgan asosiy usullar kombinasiyatsiga tayanadi.
Kombinatsiyalashgan usulning misoli sifatida metallga himyolovchi va dekorativ qoplamalarni elektrokimyoviy metod bilan surtishni ko`rsatish mumkin. Detallarga elektrofizik usulda ishlov berish ham kombinatsiyalashgan usulga kiradi. Buning namunasi materiallarni elektronlar tutami bilan ishlash (payvandlash, kesish)dir. Texnologik operasiyalardan tashkil topadi. Texnologik operatsiya- texnologik jarayonning tugallangan qismi bo`lib, uni ishchi ( yoki ishchilar guruhi) uzluksiz bitta ish o`rnida bitta buyumni tayyorlash ( zagotovka, detal yig`ish birligi va h) bo`yicha bajariladi.
Ishlab chiqarish jarayoni strukturasi. Ishlab chiqarishning qator tarmoqlarida
texnologik operatsiyalar o`tishlarga ajratiladi. O`tish operatsiyaning qismlarga
bo`linmaydigan va asbobni (moslamani) almashtirmay bitta yoki bir nechta ishchi tomonidan ish rejasini o`zgartirmay bajariladigan tugal qismidir. Masalan, mashinasozlik korxonasining yig`uv sexida ishchi buyumni yig`ish jarayonida gaykovert, toresli klyuch, o`lchov asboblaridan foydalanadi. Uning barcha ishlari birgalikda slesarlik-yig`uv texnologik operatsiyaning mazmunini tashkil etadi, ammo gaykovert bilan ishlash- bir o`tish, toresli klyuch bilan ishlash boshqa bir o`tish, shtangensirkul bilan nazorat o`lchash uchunchi o`tish hisoblanadi.
Konstruktorlik tayyorgarligi berilgan topshiriqni texnik-iqtisodiy asoslash va buyumga qo`yiladigan texnik talablar ifodalangan dastlabki hujjatni ishlab
chiqarishdan boshlanadi. Oxirgi natija ishchi hujjat, ya`na ishchi chizmalar bo`lib, ularda buyumlarni tayyorlash va nozorat qilish uchun zarur: yig`ish chizmalari, detallarning chizmalari, ularning tafsilotlari va hakozolar ifodalanadi.Ana shu hujjatlar asosida korxonaning texnologik tayyorgarligi amalga oshadi. Bu tayyorgarlik mahsulot tayyorlashning texnologik jarayonini ishlab chiqarishdan iborat bo`lib, u texnologik hujjatlarda-marshrut, operasiya kartalari va hakozalarda o`z aksini topadi. Korxonaning texnologik tayyorgarligi yagona tizimiga, ya`na xalq xo`jaligining istalgan tarmog`iga mansub har bir korxona rioya etadigan standartlarga muvofiq amalda oshiriladi.
Texnologik jarayonlarni loyihalashda bir tomondan buyumga qo`yiladigan texnik talablar, ikkinchi tomondan ishlab chiqarishning imkoniyatlari, uning zarur stanoklar, asboblar va kadrlar bilan ta`minlanganligi hisobga olinadi
Texnologik operatsiya bir ish joyida bajariladigan texnologik jarayonning to'liq qismidir. Operatsiya ishlab chiqarishni rejalashtirish va buxgalteriya hisobining asosiy elementidir.
Texnologik jarayonning ushbu qismi amalga oshiriladi:
- ma'lum bir ish qismi ustida;
- bir yoki bir guruh ishchilar tomonidan;
- doimiy;

- bitta ish joyida.

Operatsiya an'anaviy ishlab chiqarishda alohida texnologik asbob-uskunalar (stanoklar) da yoki texnologik asbob-uskunalar majmuasi bo'lgan avtomatik liniyada amalga oshirilishi mumkin. Bunday uskuna bitta ulangan transport tizimi texnologik jihozlar bilan va yagona tizim boshqaruv va nazorat.
3. Texnologik o'tish- doimiy texnologik rejimlarda va o'rnatishda texnologik asbob-uskunalarning bir xil vositalari bilan bajariladigan texnologik operatsiyaning tugallangan qismi.
4. Ishchi zarba - ishlov beriladigan yuzaning shakli, o'lchami, sifati va xususiyatlarining o'zgarishi bilan birga asbobning ishlov beriladigan qismga nisbatan bir martalik harakatidan iborat bo'lgan texnologik o'tishning tugallangan qismi.
5. Yordamchi o‘tish- ishlov beriladigan yuzalarning shakli, o'lchami, sifati va xususiyatlarining o'zgarishi bilan birga bo'lmaydigan, lekin texnologik o'tishni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan inson harakatlari va (yoki) asbob-uskunalardan iborat bo'lgan texnologik operatsiyaning tugallangan qismi.
6. Yordamchi harakat- ishlov beriladigan qismning shakli, o'lchami, sifati va xususiyatlarining o'zgarishi bilan birga bo'lmagan va bajarish uchun zarur bo'lgan qismning ishlov beriladigan qismiga nisbatan asbobning yagona harakatidan iborat texnologik o'tishning tayyor qismi. ish zarbasi.
7. Sozlash - texnologik operatsiyani bajarish uchun texnologik asbob-uskunalar va asboblarni tayyorlash. Sozlash qurilmani dastgohga o'rnatish, kesish asbobining o'lchamiga moslashtirish va hokazolarni o'z ichiga oladi.