Kirish I. Mobilizm va fiksizm o'rtasidagi qarama-qarshilik doirasida kontinental siljish nazariyasi

I.Mobilizm va fiksizm o'rtasidagi qarama-qarshilik doirasida kontinental siljish nazariyasi

13. 1. Materiklar siljishi gipotezasining paydo bo'lishining empirik va nazariy asoslari.

19-asrda, Yerni batafsil geologik o'rganish boshlanganda, qit'alar ketma-ket bir-birining ustiga yopishgan turli yoshdagi nozik, hatto cho'kindi qatlamlari bilan qoplanganligi ma'lum bo'ldi. Ammo hamma joyda ham bu qatlamlar gorizontal holatni saqlab qolmagan. Ba'zi joylarda bir paytlar sayoz dengiz tubida gorizontal ravishda yotqizilgan qatlamlar burmalar deb ataladigan ulkan muzlatilgan to'lqinlarga eziladi. Burmalarga gijimlangan qatlam er yuzasida asl gorizontal yotgan qatlamga qaraganda ancha kichikroq maydonni egallaydi va bu yer yuzasi o'z maydonini kamaytirishga qodir ekanligini anglatadi. Bundan tashqari, ma'lum bo'lishicha, er yuzasining bo'laklari bir-birining ustiga o'rmalab, ikki yoki undan ortiq qavatlarning bir-birining ustiga chiqishi mumkin. samolyot, bunda er qobig'ining bir blokining ikkinchisiga ag'darilgani yoki o'ralib ketishi sodir bo'ladigan ag'darish yoki surilish deyiladi. Alp tog'larida ayniqsa katta kuch topilgan. U erda er qobig'ining ba'zi qismlari boshqalari ustidan yuzlab kilometr va bir necha qavatlarga suriladi. Demak, hozirgi Alp tog‘lari bir paytlar yer yuzida bir necha barobar kattaroq maydonni egallagan bo‘lib, bu Mark Tvenning: “Agar Shveytsariya kesilib, tekislansa, salmoqli davlat bo‘lib chiqadi” degan aforizmida o‘z ifodasini topgan.

Xuddi shu hodisalar boshqa tog' kamarlarida, yosh va qadimgi, masalan, Kordilyera, Himoloy va Uralda ham topilgan. Bu er qobig'ining katta qismlari bir-biriga yaqinlasha olishini va ular orasidagi ortiqcha maydon tog' tizmalarida yo'q bo'lib ketishini aniq ko'rsatdi. Keyin ular bir-biridan ajralib, ko'pincha vulqon lava bilan to'ldirilgan bo'shliqlar yoki Islandiya, Germaniya va Afrikada joylashgan ulkan grabenlarni hosil qilishlari mumkinligi aniqlandi. Nihoyat, ular bir-biriga nisbatan yon tomonga siljishi mumkin, keyin esa sirpanish sodir bo'ladigan chegara siljish deb ataladi.Bunday siljishlar Shotlandiya, Kaliforniya va Yangi Zelandiyada topilgan. Shunday qilib, dala geologik tadqiqotlari gorizontal harakatlarning mavjudligini aniq ko'rsatdi.
Harakatlar nafaqat geologik tuzilmani kuzatishdan mantiqiy ravishda chiqarildi. Ular bevosita er yuzida, ayniqsa katta zilzilalar paytida kuzatilgan. Yo'llarning sirpanishlar bilan kesib o'tgan uchastkalari bir-biriga nisbatan siljiydi, to'siqlar va devorlar siljidi, quvurlar taranglik yoriqlari orqali yorilib ketdi yoki ag'darilganlar tufayli bir-biriga tiqilib qoldi, temir yo'l relslari egildi. Kaliforniya, Eron, Mo'g'uliston va boshqa joylarda yoriq chizig'i bo'ylab bir-biriga nisbatan siljishini ko'rish mumkin edi va bu siljishlarni o'lchash mumkin edi. Bu kuzatishlar tektonik harakatlarda hech bo'lmaganda vertikaldan kam bo'lmagan gorizontal komponent mavjudligini aniq ko'rsatdi.
1915 yilda Vegener o'zining "Materiklar va okeanlarning kelib chiqishi" kitobini nashr etdi. Shunday qilib, hozirgi kungacha davom etayotgan kontinental siljish haqida munozara boshlandi. Vegener e'tiborni Atlantika okeani qirg'oqlari konturlarining o'xshashligiga qaratdi va so'ngra hozirgi barcha qit'alar o'zlarining dastlabki holatidan turli yo'nalishlarda ajralib chiqqan yagona superkontinent Pangeyaning bo'laklari ekanligini taklif qildi. U stratigrafik, strukturaviy, paleogeografik, paleoklimatik, paleontologik va boshqa dalillardan foydalangan holda, u janubiy yarim sharning barcha qit'alari va Hindistonning (Gondvanan qit'alari deb ataladigan) sobiq birligi ehtimolini juda ishonchli tarzda ko'rsatdi.
20-asr boshidagi nazariy geologiyaning asosini qisqarish gipotezasi tashkil etdi, unga ko'ra Yer pishirilgan olma kabi soviydi va unda tog 'tizmalari shaklida ajinlar paydo bo'ladi. Bu g'oyalar burmali tuzilmalarni o'rganish asosida yaratilgan geosinklinallar nazariyasi tomonidan ishlab chiqilgan. Bu nazariyani qisqarish gipotezasiga izostaziya printsipini qo'shgan J. Dan ishlab chiqqan. Bu kontseptsiyaga ko'ra, Yer granitlardan (materiklar) va bazaltlardan (okeanlardan) iborat. Yer siqilganda, okeanlarda - qit'alarga bosim o'tkazadigan tangensial kuchlar paydo bo'ladi. Ikkinchisi tog' tizmalariga ko'tariladi va keyin qulab tushadi. Vayronagarchilik natijasida olingan material chuqurliklarga yotqiziladi.

14.