Kirish Inflyatsiya tushunchasi va uning turlari Investitsiyaga inflyatsiyaning ta’siri O’zbekistonda inflyatsiyaning oldini o’lish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar

inflyatsiya turli darajalarda bo'ladi: 
E'tibor bering! Uzoq vaqt mobaynida tovar va xizmatlar narxlari barqaror 
bo'lgan, rivojlangan mamlakatlarda inflyatsiyaning o'rta muddatli ko'rsatkichi 2 
foiz atrofida, ushbu ko'rsatkich rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyoti 
shakllanayotgan davlatlar uchun esa nisbatan yuqoriroq, taxminan 2-6 foiz atrofida 
bo'lishi maqbul deb topilgan. 
Bugungi kunda har qanday darajadagi inflyatsiya salbiy jihatga ega degan fikr 
ommada mavjud bo'lib, aslini olganda inflyatsiyaning har qanday darajasi ham 
iqtisodiyot uchun zararli emas. Iqtisodiy o'sish uchun kam foizli barqaror 
inflyatsiya bu tabiiy jarayon. 
Past darajadagi inflyatsiya iqtisodiyotda qo'shimcha talab yaratishi orqali iqtisodiy 
o'sishga turtki beradi. Inflyatsiyaning umuman yo'q bo'lishi esa iqtisodiyotning 
o'sish sur'atini pasaytirib yuborishi mumkin. Shiddatli inflyatsiya kelgusida yuqori 
Uzoq vaqt davomida 
barqaror va past darajada 
bo'lgan 
inflyatsiya 
(zamonaviy iqtisodiyot 
uchun 
yiliga 
1-4% 
normal hisoblanadi) 
Inflyatsiyani 
yillik 
darajasi 
10% dan oshib, har oyda o'sib 
boradi 
Mamlakatda 
o'rtacha 
narx-navoning haddan 
tashqari 
oshgandagi 
holati 
bo'lib, 
oyiga 
50%, yiliga esa 50 
baravardan 
ham 
ko'proq 
oshishi 
mumkin 

---

inflyatsiyaga olib kelib, iqtisodiyotni izdan chiqarishi mumkin. Shu nuqtai 
nazardan past darajadagi barqaror inflyatsiya ijobiy hisoblanadi.
1
Inflyatsiyani kelib chiqishiga ko'ra ikki toifaga ajratish mumkin: 
Talab inflyatsiyasi 
Taklif inflyatsiyasi 
Inflyatsiyaning 
bu 
turi 
talabning 
keskin oshishi natijasida iqtisodiyotda 
pul 
taklifining 
oshishiga 
yoki 
xaridorlar 
tomonidan 
inflyatsion 
kutilmalarni shakllanishiga olib keladi. 
Soddaroq 
qilib 
aytganda, 
ishlab 
chiqarish sohasi aholining talabini to'la 
qondira olmaydi, taklifga nisbatan 
talab oshib ketadi. Natijada tovar va 
xizmatlar narxlari o'sadi. 
Inflyatsiyaning bu turi ishlab chiqarish 
xarajatlarining keskin oshishi natijasida sodir 
bo'ladi. Ya'ni, har xil jarayonlar va tarkibiy 
o'zgarishlar (soliqlar o'zgarishi, energiya 
resurslari narxlari oshishi, davlat tomonidan 
tartibga solinadigan narxlar oshirilishi va 
boshqalar) tufayli mehnat unumdorligining 
pasayishi 
natijasida 
mahsulot 
ishlab 
chiqarishga ketgan xarajatlar oshadi. Natijada 
ishlab chiqariladigan tovar va xizmatlarning 
narxlari oshadi. 
Agar tarixga e‘tibor beradigan bo‘lsak, urush va boshqa ofatlar sababli boshqa 
xarajatlarning oshib ketishi, inflyatsiya bilan uzviy bog‘liq. Masalan, Angliyada 
kuchli inflyatsiya XIX asrning boshida Napaleon bilan urush davrida, Fransiyada – 
fransuz revolyutsiyasi davrida, Rossiyada XIX asrning o‘rtalarida namoyon 
bo‘lgan. Germaniyada juda yuqori su‘atlardagi inflyatsiya 1923 – yillarda bo‘lib, 
muomaladagi pul massasi 496 kvintillion markagacha yetgan va pul birligi trillion 
marta qadrsizlangan. Bu tarixiy misollar ko‘rsatadiki, inflyatsiya hozirgi davr 
jarayoni bo‘lmasdan, balki tarixan mavjud bo‘lgan jarayon bo‘lib hisoblanadi. 
Inflyatsiya va uning rivojlanishi alohida olingan mamlakatda ma‘lum 
xususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin. Hozirgi davr inflyatsiyasi, o‘tgan davr 
1
https://www.google.com/search?q=inflyatsiyaning+investitsion+jarayonlarga+tasiri&oq=inflyatsiyaning+investitsio
n+jarayonlarga+tasiri&aqs=chrome..69i57.21344j0j7&sourceid=chrome&ie=UTF-8 

---

inflyatsiyasidan farq qiluvchi xusuiyatlarga ega. Oldingi inflyatsiyalar vaqtinchalik 
bo‘lib, ular odatda urush vaqtida harbiy xarajatlarni qoplash uchun qog‘oz pullar 
chiqarilishi natijasida yuzaga kelgan. Oldingi davr inflyatsiyalarining yana bir 
xususiyati shundaki, ular ma‘lum davrda namoyon bo‘lgan. Hozirgi davr 
inflyatsiyasi esa odatda doimiy (xronik) xarakterga ega bo‘lib, xo‘jalik hayotining 
barcha sohalarini qamrab olishi bilan, pul omillarida tashqari boshqa iqtisodiy 
omillarga ta‘sir qilishi bilan farqlanadi. Oxirgi yillarda inflyatsiya tez – tez uchrab 
turadigan jarayon bo‘lib, sifati ham o‘zgarib bormoqda. Buning sababi shundaki, 
hozirgi kunlardagi inflyatsiya: birinchidan, uzluksiz baholarning oshishiga; 
ikkinchidan, pul muomalasi qonuning buzilishi natijasida umumxo‘jalik 
mexanizmining ishdan chiqishiga olib keladi. XX asr inflyatsiyasining asosiy 
sababi tovar kamyobligigina bo‘lib qolmasdan, ishlab chiqarish va qayta ishlab 
chiqarishda krizislar mavjudligi bilan ifodalanadi. Hozirgi davr inflyatsiyasi: 
birinchidan, pul talabining Tovar taklifidan oshishi natijasida pul muomalasi 
qonunining buzilishi; ikkinchidan, ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlar 
salmog‘ining o‘sishi natijasida tovarlar bahosining oshishi va shu sababli pul 
massasining ortib borishi bilann ifodalanadi. Inflyatsiyaning ichki omillari monetar 
– pul siyosati bilan va xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq turlarga bo‘linadi. Xo’jalik 
faoliyati bilan bog’liq omillar bu xo‘jalik va iqtisoddagi mutanosiblikni buzilishi, 
ishlab chiqarishda yakka hukmronlikka yo‘l qo‘yish, iqtisodning siklik rivojlanishi, 
investitsiyalashda nomutanosiblik, baholarni tashkil qilishda davlatning yakka 
hokimligi, kredit siyosatining noto‘g‘ti olib borilishi va boshqalar hisoblansa, pul 
bilan bog’liq omillarga davlat moliyasi sohasidagi krezislar, davlatning byudjet 
defitsiti, davlat qarzlarining o‘sishi, pul emissiyasi, pul muomalasi qonunining 
buzilishi, kreditlashda avtomatizmga yo‘l qo‘yish va boshqalar kiradi. 
Inflyatsiyaning ichki omillari Monetar siyosat Xo‟jalik faoliyati Inflyatsiyaning 
tashqi omillariga jahon iqtisodiyotida bo‘lgan krezislar, (xom – ashyo, yoqilg‘I, 
valyuta bo‘yicha) davlatning valyuta siyosati, davlatning boshqa davlatlar bilan 
tashqi iqtisodiy faoliyati, oltin va valyuta zaxiralari bilan bo‘ladigan noqonuniy 
operatsiyalar va boshqalar bo‘lishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, ishlab 

---

chiqarish rivojlanishida yuzaga keladigan nomutanosibliklar sababli tovarlar va 
xizmatlar bahosining umumiy yoki to‘xtovsiz o‘sishi va natijada pul muomalasi 
qonunining buzilishi oqibatida pul birligining qadrsizlanishiga inflyatsiya deb 
aytiladi. Inflyatsiya quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi:

Tovarlar va xizmatlar bahosining uzluksiz va tartibsiz o‘sib borishi natijasida 
pulning qadrsizlanishi va uni sotib olish qobiliyatining tushib borishi;

Chet el valyutasiga nisbatan milliy valyuta kursining tushib ketishi;

Milliy pul birligida oltin narxining oshib borishi va boshqalar. Inflyatsiyaning 
turlari:

Sudraluvchi inflyatsiya (mamlakatda inflyatsiya darajasi 5 – 10% bo‘lgan holatda 
kuzatiladi);

Shiddatli inflyatsiya (inflyatsiya darajasi 10 – 100%, ba‘zan, 200% gacha 
bo‘lgan holatlarda kuzatilishi mumkin);

Giperinflyatsiya (inflyatsiya darajasi 200% dan yuqori bo‘lgan vaziyatda 
namoyon bo‘ladi. Yuqorida ta‘kidlab o‘tilganidek, giperinflyatsiyaga misol 
tariqasida 1923 – yillarda Germaniyada yuzaga kelgan inflyatsiyani keltirib 
o‘tishimiz mumkin); Inflyatsiyaning tashqi omillari Jahon iqtisodiyotidagi krezis 
Davlatning valyuta siyosati Davlatning boshqa davlatlar bilan tashqi iqtisodiy 
faoliyati

Talab inflyatsiyasi. (Inflyatsiyaning bu an‘anaviy turi talab oshib ketganda 
yuzaga keladi. Ishlab chiqarish sohasi aholining talabini to‘la qondira olmaydi, 
taklifiga nisbatan talab oshib ketadi. Natijada tovarlar bahosi o‘sadi. Kam 
miqdordagi tovarlar ko‘p pul massasiga to‘g‘ri keladi);

Ishlab chiqarish bilan bog’liq (taklif) inflyatsiya. (Har xil jarayonlar va tarkibiy 
o‘zgarishlar natijasida mehnat unumdorligining pasayishi natijasida mahsulot 
ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar oshadi). Inflyatsiya oqibatlari Inflyatsiya 

---

iqtisodiyotni vayron qilish darajasigacha ta'sir qilishi mumkin. Inflyatsiya 
sharoitida:

Eng avvalo pul birligi qadrsizlanadi;

Tovarlardagi narxlar mutanosibligi buziladi;

Xaridor va sotuvchilar u yoki bu qarorni aniq qabul qilishga ikkilanadilar;

Katta investitsiyalar qilish xavf-xatari oshadi;

Tadbirkorlar qisqa muddatli qarorlar va harakatlar bilan cheklanib qolishadi;

Shaxsiy jamg`armalar o`z qadrini yo`qotadi;

Aktsiyalar, obligatsiyalar, cheklar, veksellar, sertifikatlar, sug`urta polislarining 
real qiymati pasayadi.

Kam ta'minlangan aholi yanada qashshoqlashadi;

Mehnat qilish va tadbirkorlikning rivojlanishiga karaganda ish haqi 
tezroqqadrsizlanadi. Xullas, inflyatsiya bozor jarayonini tartibsizlantirib, ham 
ishlab chiqarishni, ham iste'molni izdan chiqaradi, aholining turmush darajasini 
keskin pasaytiradi, jamiyatda sotsial tanglikni vujudga keltiradi.
2
Inflyatsiya turlari 
inflyatsiya pul islohoti zarbasi 
KOTezlik (oqim tezligi) ga qarab inflyatsiyaning quyidagi turlari ajratiladi: 
1) mo'tadil (suzuvchi) inflyatsiya; 
2) o'tkir (spazmodik) inflyatsiya; 
2
Academic Research in Educational Sciences Volume 3 | Issue 12 | 2022 ISSN: 2181-1385 Cite-Factor: 0,89 | SIS: 
1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1 26 December, 2022 https://t.me/ares_uz Multidisciplinary Scientific 
Journal 

---

3) giperinflyatsiya. 
Inflyatsiya sabablariga qarab quyidagilar mavjud: 
1) talab inflyatsiyasi; 
2) xarajatlar inflyatsiyasi; 
3) tarkibiy va institutsional inflyatsiya. 
Ko'rinish xususiyatiga qarab inflyatsiyaning quyidagi turlari ajratiladi. 
1) ochiq inflyatsiya? davlat tomonidan tartibga solinmaydigan erkin narxlar 
sharoitida narxlar darajasining ijobiy o'sishi; 
2) bostirilgan (yopiq) inflyatsiya? davlat tomonidan qat'iy narx nazorati sharoitida 
tovar tanqisligini oshirish. Bu pul oqimlarining ko'payishi bilan ifodalanadi. 
Inflyatsiyaning boshqa turlari: 
1) muvozanatlashgan inflyatsiya? turli xil tovarlarning narxi bir xil darajada va bir 
vaqtning o'zida farq qiladi. Hech qanday salbiy oqibatlarga olib kelmaydi; 
2) muvozanatsiz inflyatsiya? tovarlar narxi notekis ko'tariladi, bu narx nisbatlarini 
buzilishiga olib kelishi mumkin. Balanssiz inflyatsiya iqtisodiyot va tadbirkorlik 
sub'ektlariga katta muammolarni keltirib chiqaradi. Uning yordamida mahsulot 
sotilishini prognoz qilishning imkoni yo'q, qaysi mahsulot etakchi bo'lib, talabga 
ega bo'lishini aytish mumkin emas. Siz investitsiya qilishingiz kerak bo'lgan eng 
daromadli joylarni hisoblashning hech qanday usuli yo'q. Bunday sharoitda sanoat 
rivojlanishdan to'xtaydi. Mamlakatimizda va MDH mamlakatlarida inflyatsiya 
muvozanatlashgan. Xom ashyo narxining o'sishi yakuniy mahsulot narxining 
ko'tarilishidan tezroq, bitta elementning narxi qurilmaning o'ziga qaraganda 
ko'proq; 

---

3) kutilayotgan inflyatsiya? himoya choralarini ko'rishga imkon beradi. Odatda 
davlat statistika idoralari tomonidan hisoblab chiqiladi. Iqtisodiyot uchun hech 
qanday salbiy oqibatlarga olib kelmaydi; 
4) kutilmagan inflyatsiya. Uning ko'rinishini hisoblash va oldindan aytib 
bo'lmaydi, u o'z-o'zidan paydo bo'ladi va uni boshqarish mumkin emas; 
5) import qilingan inflyatsiya? tashqi omillar ta'siri ostida rivojlanadi. 
Inflyatsiya sharoitlarida , asosan , giperinflyatsiyada kredit ¹ uchun bank foiz 
stavkalari yuqori bo'lgan holda korxonalar uchun investitsiyalar faqat bir holatda 
foydali bo'lishi mumkin , ya'ni kutilayotgan foyda me'yori bank foiz stavkasidan 
yuqori bo'lishi kerak . Biroq korxonalar uchun bunday loyihalarni topish oson 
kechmaydi . Bundan xulosa shuki , giperinflyatsiya , investitsiya faoliyatini 
jonlashtirish va faollashtirishga kuchli salbiy ta'sirni yuzaga keltiradi . Xalqaro 
tajriba tasdiqlashicha , moliyaviy barqarorlik holatida ( ya'ni bunda narxlar o'sish 
darajasi yiliga 40 foizdan oshmaydi va oyiga o'rtacha 2,8 foizni tashkil qiladi ) 
investitsiya jarayoni faollashadi . Biroq narxlar o'sish darajasi ushbu 
ko'rsatkichlardan yuqori bo'lgan holatda ishlab chiqarishga investitsiyalar sezilarli 
darajada kamayadi va bu iqtisodiy o'sish hamda aholi turmush farovonligiga salbiy 
ta'sir ko'rsatadi . Investitsiya faoliyatini jonlan tirishda kuchli ta'sir doirasiga ega 
bo'lgan navbatdagi omil soliq tizimi va uning takomillashganlik darajasi 
hisoblanadi . Oʻzbekistonda soliq qonunchiligini takomillashtirish , soliq yukini 
bosqichma - bosqich kamaytirib borish , soliq to'lovchilarni ularning xoʻjalik 
faoliyatiga asossiz aralashuvlardan himoya qilishni kuchaytirish bo'yicha chora - 
tadbirlarni ko'rish bilan bir vaqtda soliqqa tortish tizimini takomillashtirish va 
soddalashtirish borasida tizimli ishlar olib borilmoqda . Mamnuniyat bilan 
ta'kidlash joizki , mustaqillik yillarida yurti mizda keng miqyosdagi soliq 
islohotlari amalga oshirildi . Buning natijasida bozor iqtisodiyoti talablariga javob 
beradigan , davlat budjetini to'ldirishni va zarur davlat xarajatlarini moliyalash 
tirishni ta'minlaydigan va shuningdek , aholi daromadlari o'sishini , iqtisodiyotni 

---

modernizatsiya qilishni , uning yangi tarmoqlari , kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlikni rivojlantirishni rag'batlan tiradigan zamonaviy soliq tizimi yaratildi . 
Iqtisodiyotda soliq yukining bosqichma - bosqich kamaytirilishi olib borilayotgan 
soliq islohotlarining eng muhim natijasi , yuqori iqtisodiy o'sish sur'atlarini 
ta'minlashning eng muhim omillaridan biri bo'ldi . Misol uchun , agar 1994 - yili 
korxonalarning daromad solig'i stav kasi 45 foizni tashkil etgan bo'lsa , 2019 - 
yilga kelib u 9 foizga tushdi . Bundan tashqari , 1991 - yildan bugungi kungacha 
stavka larni pasaytirish bilan bir qatorda soliqlar unifikatsiya qilindi , ya'ni 
birxillashtirildi hamda bir qator bir - birini takrorlaydigan va kam samara 
beradigan soliq hamda majburiy to'lovlar bekor qilindi . Natijada hozirgi vaqtda 
O'zbekiston asosiy soliq stavkalari miqdori bo'yicha soliqqa tortish darajasi yuqori 
bo'lmagan davlatlardan biri hisoblanadi , jami soliq yuki bizda YaIMga nisbatan 
20,5 foizdan oshmaydi . 
Investitsiyalash borasidagi qo‘shma loyihalar va qo‘shma korxonalarni tashkil 
etishdagi risklarni hisobga olishda ko‘pchilik xorijiy investorlar Beri indeksidan 
foydalanadilar.Ushbu indeks mamlakatdagi investitsiya muhitini turlicha salmoqqa 
ega bo'lgan 15 ta baholash mezonlari asosida hisoblab chiqadi. Har bir mezonga 0 
dan (to‘g‘ri kelmaydi) 4 gacha (o‘ta qulay) baho beriladi. To‘plangan yuqori ball 
«barqaror mamlakat»ni anglatadi.Mamlakat to‘plagan ball qanchalik yuqori bo‘lsa, 
investitsiyalashdan olinishi mo‘ljallangan foyda ham shuncha yuqori bo‘lishi zarur, 
aks holda investitsiyalash asossiz hisoblanadi. Beri indeksining umumiy ko‘rinishi. 

---